Mâtürîdî’nin Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân Adlı Eseri Bağlamında Ebü’l-Fazl Ca‘fer b. Harb el-Hemedânî’nin (ö.236/850-51) İnsan Fiilleri, Hidâyet ve Dalâlet Anlayışı

Yıl 2024, Sayı: 43, 68 - 82, 30.06.2024

Yasin Ulutaş

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1415035

Öz

Erken dönemden itibaren kader problemi çerçevesinde insanın iradî fiilleri, hidâyet ve dalâlet konuları farklı sebeplerden dolayı Müslüman âlimler arasında yoğun bir şekilde tartışılmıştır. Konu ile ilgili yapılan tartışmalar, görüş ayrılıklarının belirginleşmesine ve farklı düşünce ekollerin oluşmasına katkı sağlamıştır. Kelâmî ekollerinin oluşmasıyla beraber kader ve onunla ilişkisi bulunan konulardaki görüş ayrılıkları temellendirilmeye çalışılmış ve oluşturulan ilk kelâmî metinlerde bu konulara ağırlıklı olarak yer verildiği söylenebilir. Ebû Mansur Muhammed el-Mâtürîdî’nin (ö.333/944) “Te’vîlâtü’l-Kur’ân” adlı eseri bağlamında Ca‘fer b. Harb el-Hemedânî’nin konu ile ilgili görüşlerini açıklamaya çalışacağız. Zira erken dönem Mutezile kelamcılarından biri olan Ca‘fer b. Harb, söz konusu problemi, mensup olduğu ekolün anlayışı doğrultu-sunda insan iradesini merkeze alan bir anlayışla çözmeye çalışmıştır. Mâtürîdî’nin eseri üzerinden Ca‘fer b. Harb’in konu ile ilgili görüşlerini öğrenmemize sevk eden temel unsur, müellifin eserlerinin günümüze kadar gelmeyişidir. Bu çalışma, Ca‘fer b. Harb’in insan fiilleri, hidâyet ve dalâlet konularındaki görüşlerini olabildiğince objektif olarak ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, İnsan Fiilleri, Hidâyet, Dalâlet, Cafer b. Harb, Mâtüridî

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslam’da İ’tikadi Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Ahmetoğlu, Şahin. “Ca’fer b. Harb”. İslâm’ın Akılcıları/Mu’tezile Önderleri. ed. Mehmet Azimli-Özden Kanter. 132-134. İstanbul: Mana Yayınları, 1 Basım, 2021.
• Altıntaş, Ramazan. “Hidâyet ve Dalâlet” Kelam el-Kitabı. Ed. Şaban Ali Düzgün. 1/419-426. Ankara: 3. Basım, 2013.
• Bağdadi, Abdülkadir el. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Câhız, Amr b. Bahr. Kitâbü Hüceci’n-Nübüvve. çev. Yasin Ulutaş-Abdülhamit Sinanoğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan el-. Makalâtü’l-İslâmiyyîn. çev. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslam’da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi. çev. Hasan Karakaya- Kerim Aytekin. İstanbul: Hisar Yayınları, 1983.
• Harputî, Abdullatif. Kelâm Tarihi. sad. Muammer Esen Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Gündoğar, Hamdi. “Mutezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (Aralık 2004), 205-218., Gündoğar, Hamdi. Fahrettin er-Razi’de İnsan Fiilleri. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• İbn Hazm. Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelûsî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’nihal. çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Murtezâ, Ahmet b. Yahyâ el-. Kitâbü münye ve’l-emel. thk. T.W. Arnold Hayderâbâd: Dâiretü’l-Me’ârif, 1898.
• İsfehânî, Râğıb el-. el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• Kâdî Abdülcebbâr, b. Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kubat, Mehmet. “Kader Dair İki Risale”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (Haziran 2008), 351-374.
• Kur’ân Yolu Meâli ve Tefsiri, haz. Komisyon. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. çev. S. Kemal Sandıkçı. İstanbul: Ensar Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Neşşâr, Ali Sami en-. İslam’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu-2. çev. Osman Tunç İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Sâbûnî, Nûreddin es-.Mâturîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1978.
• Sâhib b. Abâd. Risâle fi’l-hidâye ve’d-dalâle. thk. Hüseyin Ali Mahfuz. Tahran: Matba’tü’l-Haydarî, 1955.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü”. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Tunç, Cihat. “Ca’fer b. Harb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/549-551. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Van Ess, Josef. Bidâyetü ilmü’l-Kelam fîl İslâm, Beyrut: Me’hed el-Almânî li’l-ebhâsi Şerkiyye, 1977.
• Ulutaş, Yasin. “ Hasan bin Muhammed el-Hanefiyye’nin Hayatı, Kadere Dair Risâlesi ve Kaderle İlgili Görüşleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/22 (Haziran 2019), 334 362.