Osmanlı Devleti’nde İmamların Eğitimi

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 3, 1523 - 1538, 31.12.2022

Necati Dögüş

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1135147

Öz

Osmanlı döneminde imamlar yönetici kesimi ifade eden askerî zümrenin önemli bir kolu olan ilmiye sınıfına dahildirler. Ayrıca en küçük idari birim olan köy ve mahallelerde devletin halk nezdindeki temsilcileri olup aynı zamanda en büyük mülkî amir olan kadının da yardımcısıdırlar. Bu sebeple yerine getirdikleri dini görevler yanında birçok dünyevî görev de ifa etmekteydiler. Başlıca idari, mali, eğitim ve asayiş alanlarını teşkil eden bu görevler incelendiğinde imamların oldukça geniş ve çeşitlilik arz eden bir görev ve selâhiyet sınırına sahip oldukları görülecektir. İmamların icra ettikleri dini ve dünyevi vazifelerin çokluğu ve çeşitliliği göz önünde bulundurulduğunda aldıkları eğitimin de bu görevleri icra edebilecek düzeyde olmasını gerektirdiği anlaşılmaktadır. Ancak imamlık kurumu ile ilgili araştırmaların oldukça az olması, yapılanların da yeterli seviyede olmaması sebebiyle imamların eğitim durumları da muğlak kalmıştır. Bu makalenin amacı şimdiye kadar müstakil olarak ele alınmayan Osmanlı dönemi imamlarının eğitim yaşantılarını detaylı bir şekilde ortaya koyarak bu konu hakkındaki muğlaklığı olabildiğince vuzuha kavuşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İmam, Hatip, Medrese, Darülkurra, Darülhadis

Teşekkür

Sayın hocam teşekkür ediyorum

The Training of Ottoman Imams

Öz

Imams had been part of the “military-bureaucratic estate” of the Ottoman society belonging to the learned establishment in the early modern era. They were also incorporated into the centralized Ottoman administration during the 19th century until the end of the empire. As assistants to the qadis, the Ottoman administrative head of a village or town quarter, imams represented the people in the local settings. Therefore, imams had carried out both spiritual and worldly duties serving the Muslim communities. Given the broad scope of their administrative, financial, and educational functions in the Ottoman society and their roles in the security of their neighborhoods, imams had a variety of services and capabilities in the Ottoman socio-political structure. It seems that imams had to be trained according to their wide variety of functions and multiple spiritual and secular roles in the Ottoman society. However, few studies, if not poorly, examined the educational background of imams in the 19th and 20th century Ottoman empire leading to a somewhat ambiguous understanding of the educational level of the modernized Ottoman religious functionaries in the historiography. Thus, this paper investigates the educational experiences of the 19th and 20th-century Ottoman imams doing justice to their story of training, skills, qualities, and practices in shaping Ottoman religious and everyday life.

Anahtar Kelimeler

Imam, Hatip, Madrasa, Dar-al-qurra', Dar-al-hadith

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO), No: 113: 8473; 158: 11812.
• Cevdet Evkâf (C. EV). No: 411: 20818; 75: 3739; 587: 29611; 212: 10578; 286: 14595; 231: 11514; 486: 24572; 592: 29855; 67: 3327; 123: 6113; 592: 29858-2.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT), No: 1669: 54; 1960: 48; BOA, DH. MKT, No: 429: 94. Evkâf Berat (EV. BRT). No: 62: 12.
• Cevdet Maarif (C. MF). No: 95: 4735; 39: 1942; 91: 4521; 142: 7098.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT). No: 1669: 54; 1960: 48; No: 429: 94. Hatt-ı Hümâyûn (HAT). No: 1606: 24; 1609: 26.
• Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi (MF.MKT). No: 67: 118; 259: 66.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS. MA. e). No: 833: 48. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV). No: 48: 30. Sadâret Mektûbî Kalemi, (A. MKT). No: 11: 15.
• Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir Kalemi (A. MKT. NZD). No: 269: 55.
• Sadâret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM], No: 120: 80.
• Diğer Kaynaklar Abdülaziz Bey. (1995). Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri. (haz. Kazım Arısan and Duygu Arısan Günay). 2 Cilt. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ahmet Cevdet Paşa. (1966). Târih-i Cevdet. 12 Cilt. Üçdal Neşriyat.
• Ahmet Cevdet Paşa. (2018). Târih-i Cevdet, (haz. Mehmet İpşirli). 4 Cilt, Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ahmet Cevdet Paşa, (1986) Tezâkir. (haz. Cavid Baysun). 4 Cilt. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Akdağ, M. (1984). Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi. 2 Cilt. Cem Yayınevi.
• Akgündüz. A. (2013). İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• Akgündüz, A. (2016). Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukûkî Tahlillleri. 11 Cilt. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• Akgündüz, A. (2018). Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kamusu. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• Akgündüz, H. (1997). Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi. Ulusal Yayınları.
• Akgündüz, M. (2019). Osmanlı Döneminde Cami Hatipliği. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• Akgündüz, M. (2010). Osmanlı Dersiâmları. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• Akgündüz, M. (2006). Osmanlı Padişahları’nın Özel İmamları: İmam-ı Sultânîler. İSTEM (7), 65-74.
• Akın, A. (2002). 1575-1600 Tarihli Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Din Görevlisinin Sosyal Hayattaki Rolü. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Uludağ Üniversitesi.
• Akın, A. (2006). “Osmanlı’da Din Görevlisinin Konumu Üzerine Değerlendirmeler”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (8), 65-104.
• Akman, Z. (2007). “Osmanlı Son Dönem Kurumlarından Dâru’l-Hikmeti’l-İslâmiye’nin Din Eğitimi ve Öğretimi Alanındaki Faaliyetleri”. İslami Araştırmalar Dergisi, (20/1), 86-88.
• Akyüz, Y. (1982). Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye). Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Alemdar, Y. (2003). Osmanlı’da Dârülkurrâ Müessesesi ve Kıraat Öğretimi. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Alp, Hayrünnisa. Meşrutiyetten Cumhuriyete Türkiye’de İlköğretim ve Programları (1913-1936). İstanbul: Nobel Bilimsel Eserler, 2017.
• Arslan, İ. (2007). “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İmamlar, Muhtarlar ve Köylüler: Balıkesir Örneği”. UÜFEFSBD (8/13), 235-248.
• Arpaguş, Hatice K. (2014). Osmanlı ve Geleneksel İslâm. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Arpaguş, Hatice K. (2015). Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynakları. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Atay, H. (1983). Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. Dergâh Yayınları.
• Avcılar, Suna B. (1999). “Osmanlı Tabakalaşma Sistemine İlişkin Görüşler Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Ansiklopedisi içinde (cilt 4, ss. 55-58). Yeni Türkiye Yay.
• Aydeniz, Tuğba Y. (2015). “Osmanlı’da ilk Vaiz Yüksek Okulu Medresetü’l-Vâizin”, Osmanlı İstanbulu 3: 3. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyum Bildirileri. (ss. 597-621), 29 Mayıs Üniversitesi and İBB Yay.
• Balıkhâne Nâzırı Ali Rıza Bey. (2001). Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. Kitabevi Yay.
• Baltacı, C. (1995). 15. ve 16. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Baltacı, C. (2004). Mektep. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (cilt 29, ss. 6-7). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Baysun, M. C. 1979. Osmanlı Devri Medreseleri. İslam Ansiklopedisi içinde. (cilt 8, ss. 71-77. Milli Eğitim Yay.
• Berki, Ali H. (1966). Istılah ve Tabirler. Doğuş Matbaacılık.
• Beydilli, K. (2001). Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yay.
• Bouquet, O. (2008). Sultanın Paşaları Osmanlı Devlet Ricali Hakkında Bir Deneme (1839-1909). (çev. Devrim Çetinkasap). Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Bozkurt, N. (1993). Dârülkurrâ. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde. (cilt 8, ss. 543-545). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Chambers, Richard L. (2015). Ahmed Cevdet Paşa ve Eğitimi. Osmanlı Eğitim Mirası içinde (haz. Mustafa Gündüz). Doğubatı Yayınarı.
• Cerîde-i İlmiye, (1335). (33). Matbaa-i Âmire. Çelebi, A. (1976). İslâmda Eğitim Öğretim Tarihi. (çev. Ali Yardım). Damla Yay.
• Çelik, M. (2019). Osmanlı Medreseleri ve Avrupa Üniversiteleri. Küre Yay.
• Çeliktaş, Hasan S. (2017). Osmanlı Yüksek Din Anlayışının Değişimi. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Dağ, Mehmet and Öymen, Hıfzırrahman R. (1974). İslâm Eğitim Tarihi. Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Dögüş, N. (2021). Osmanlı Devleti’nde İmamlık 19. Yüzyıl İstanbul Örneği. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Düstûr, 1. Tertip. (1289). Matbaa-i Âmire. Düstur, 1. Tertip. (1290). Matbaa-i Âmire. Düstûr, 2. Tertip. (1332). Matbaa-i Âmire.
• Düzdağ, M. E. (2006). Mehmet Akif Hakkında Araştırmalar. 3 Cilt. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Er, İ. (2007). Hademe-i Hayrattan Din Görevliliğine, Diyanet Aylık Dergi (202), ss. 6-9.
• Ergin, Osman N. (1977). Türkiye Maarif Tarihi. 3 Cilt. Eser Matbaası.
• Ergin, Osman N. (2005). Muallim Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphânesi, (ed. Ramazan Minder). İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay.
• Fortna, Benjamin C. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonunda Eğitim ve Otobiyografi. Osmanlı Eğitim Mirası içinde. (haz. Mustafa Gündüz). Doğubatı Yay.
• Gökyay, Orhan Ş. (1982). Kâtip Çelebi. Türkiye İş Bankası Yay.
• Güldal, F. (2017). Elif’badan Muallime Mahalle Mektebi. Aktif Palet Yay.
• Güler, Ü. (2019). Osmanlı Döneminde İmamların Mesleki Hayatlarında Karşılaştıkları Sorunlar (18. Yüzyıl Dıyarbekir Örneği). İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (14) 1, ss. 1-31.
• Gündüz, M. (2015), I. Meşrutiyet ve II. Abdülhamid Döneminde Eğitim, Osmanlı Eğitim Mirası. (haz. Mustafa Gündüz). Doğubatı Yayınları.
• Günyol, V. (1987). Mektep. İslam Ansiklopedisi içinde. (cilt 7, ss. 655-656, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Hızlı, M. (1999). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri. Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Hızlı, M. 2014. Osmanlı Mahalle İmamlarının Performanslarına Dair. TESAM Akademi Dergisi (1)1, ss. 41-51.
• Hızlı, M. (2008). Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (17) 1, ss. 25-46.
• Hızlı, M. (2001). Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik Dönem Bursa Örneği, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğler (ss. 109-115). TBTK-IRCICA-TTK Yay.
• Hilmi, Karînâbâdîzâde Ö. and Sungurbey İ.. (1978). Eski Vakıfların Temel Kitabı. Sulhi Garan Matbaası.
• İhsanoğlu, E. (1998). Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu). (cilt 2, ss. 223-361). IRCICA Yay.
• İnal, İbnulemin Mahmud K. (1940). Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar. İstanbul Maarif Matbaası.
• İnalcık, H. (2009). Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi). Eren Yayıncılık.
• İpşirli, M. (1993). Cihet, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (cilt 7, ss. 546-548). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• İpşirli, M. (1994). Dersiam. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (cilt 9, ss. 185-186). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• İpşirli, M. (1998). Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı (İlmiye). Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu). (cilt 1, ss. 247-272). IRCICA Yay.
• İzgi, C. (1997). Osmanlı Medresleri’nde İlim (Riyazi İlimler). 2 Cilt. İz Yayıncılık.
• Kara, İ. and Birinci, (2005). A. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri Hatıralar/Yorumlar/Tetkikler. Dergâh Yayınları.
• Kara, Ahmet S. (2019). Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Müftülük, Müftülerin Eğitim, Tayin, Azl ve Sosyal Hayattaki Konumları. Ağa Kapısından Şeyhülislamlığa İstanbul Müftülüğü. (ss. 123-135). Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kazıcı, Z. (2003). Osmanlı Devleti’nde Toplum Yapısı. Bilge Yayınları.
• Kazıcı, Z. (1995). Anahatları ile İslâm Eğitim Tarihi. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Kazıcı, Z. (1982). Osmanlılarda Mahalle İmamlarının Bazı Görevleri. İslam Medeniyeti Dergisi (5) 43, 29-35.
• Kazıcı, Z. (2000). Bir Eğitim Kurumu Olarak Dârülkurrâ. Kur’an Kurslarında Eğitim, Öğretim ve Verimlilik (Tartışmalı ilmi Toplantılar Dizisi-30). (ss. 36-39). Ensar Neşriyat.
• Kılıç, M. (2019). Osmanlı Devleti’nin Sefaret İmamları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi (7) 16. 762-782.
• Koçu, Reşad E. (1996). Sıbyan Mektepleri. Hayat Tarih Mecmuası (I) 2. 28.
• Mahmud Cevad. (2001). Maarif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı 19. Asır Osmanlı Maarif Tarihi. (haz. Taceddin Kayaoğlu). Yeni Türkiye Yayınları.
• Mehmed Emin Bey, (1335). Târihçe-i Tarîk-i Tedrîs, Sebîliürreşâd (17)439. 184-186.
• Musâhipzâde Celal, (1946). Eski İstanbul Yaşayışı. Türkiye Yayınevi. Sağlam, T. (1991). Nasıl Okudum. Nehir Yayınları.
• Sahhaflar Şeyhi-zâde Seyyid Mehmed Es‘ad Efendi. (2000). Vak‘a-nüvîs Es‘ad Efendi Tarihi. (haz. Ziya Yılmazer). Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
• Süleymaniye Vakfiyesi. (1962). (haz. E. Kemal Kürkçüoğlu). Vakıflar Umum Müdürlüğü Yay.
• Şeker, M. (2001). Gelibolu Mustafa Ali’ye Göre Osmanlı İlmiye Sınıfı, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğler. TBTK-IRCICA-TTK Yay.
• Tercümân-ı Hakîkat. (1300). (1325). 1. Tosun, M. (2017). 18. Yüzyıl Trabzonu’nda Namaz İbadetinin Önemi ve İmamlar. Karadeniz İncelemeleri Dergisi (11) 22, 59-72.
• Tut, F. (1991). Osmanlılarda İmam-Hatiplik Müessesesi, [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Türk Eğitim Tarihi. (2012). Komisyon. Otorite Yayınları. Önkal, A and Bozkurt, N. (1993).n Cami, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (cilt 7, ss. 46-56), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ubıcını, M.A. (1998). Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, (çev. Cemal Aydın). Timaş Yay.
• Unan, F. (1997). Türk Dünyasında Bilim ve Eğitim. Yeni Türkiye (III) 15. 725-743.
• Unan, F. (2003). Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Unat, Faik R. (1964). Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Uzunçarşılı, İsmail H. (2014). İlmiye Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yay.
• Uzunçarşılı, İsmail H. (2010). Osmanlı Tarihinden Portreler: Seçme Makaleler 1. Yapı Kredi Yayınları.
• Ülker, Mustafa B. (2010). Tabur İmamlığından Moral Subaylığına. Çanakkale 2015 (6). 18-25.
• Ünal, U. (2009). 20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Askerî Mektepleri. Belleten, (73) 267. 581-604.
• Yardım, M. N. (1986). Tanzîmattan Günümüze Edebiyatçılarımızın Çocukluk Hatıraları. Kavramlar Yayınevi.
• Yardım, A. (1993). Dârülhadis (Anadolu Selçuklu ve Osmanlılar). Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde, (cilt 8, ss. 529-533), Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yardım, A. (1999). Osmanlı Devrinde Dârülhadisler. Osmanlı Ansiklopedisi içinde. (cilt 8, ss. 163-175). Yeni Türkiye Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2013). Osmanlı Toplumu. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu). 2 Cilt, IRCICA Yay.
• Yediyıldız, M. A. (2008). “Bursa Ulucami İmamlığı ve İmamları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (17) 2. 121-145.
• Zengin, Z. S. (1999). Tanzîmat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. Milli Eğitim Bakanlığı Yay. Zengin, Z. S. (2011). Medreseden Dârulfünûn’a Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. Çamlıca Yayınları.
• Zengin, Z. S. (2016). Osmanlılar’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları. İslam Araştırmaları Dergisi (36). 33-61.