Prohibited Years of Bektashism: Methods of Struggle and Measures Taken

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 3, 864 - 885, 31.12.2023

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1363291

Öz

With the deterioration of the Janissary Corps, one of the most established institutions of the Ottoman Empire, it had become a tradition for them to take actions that would limit the authority of the sultan. Until 1826, numerous efforts had been made to address this issue, but most had failed, and many had paid for their failure with their lives. Sultan Mahmud II, one of the leading reformers of the Ottoman Empire, decisively abolished the Janissary Corps in 1826 in order to solve this problem and banned Bektashism, which was considered to represent its religious aspect. In fact, the prohibition of Bektashism was not only a decision taken during the reign of Mahmud II, but also the implementation of a decision that had been taken beforehand when favourable conditions arose. In this respect, the most important step was taken to unite the Muslim people under the name of Sunni-Hanafism as the official religion of the state. With this important step, Bektashis were tried to be neutralised by breaking their influence among the army and society, where they were strong. Especially with the authoritarian rule of Abdülhamid II and Panislamism, which was one of the tools of this rule, the transformation of other non-Muslim groups, especially Bektashis, was aimed. Thus, investigations and measures were implemented against Bektashis in the Balkans and other regions. The nature of these measures varied according to periods, regions and implementing authorities. This article aims to provide an insight into the dynamics between the Ottoman state and Bektashism by categorising these measures under the categories of law enforcement, administrative actions and educational reforms.

Anahtar Kelimeler

Bektashism, Prohibition of Bektashism, Religion-State Relationship, Balkan Bektashism, Bektashi Tekkes.

Bektaşiliğin Yasaklı Yılları: Mücadele Yöntemleri ve Alınan Tedbirler

Öz

Osmanlı Devleti’nin en köklü kurumlarından biri olan Yeniçeri Ocağı’nın bozulmasıyla birlikte, padişah otoritesini sınırlayacak eylemlerde bulunmaları bir gelenek haline gelmişti. 1826 tarihine kadar bu meseleyi ele almak için çok sayıda çaba sarf edilmiş, ancak çoğu başarısızlıkla sonuçlanmış ve birçoğu da başarısızlıklarını canlarıyla ödemişti. Osmanlı İmparatorluğu'nun önde gelen reformcularından biri olan Sultan İkinci Mahmud, bu sorunu çözmek için 1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nı kararlı bir şekilde lağvederek onun dini yönünü temsil ettiği düşünülen Bektaşiliği de yasaklamıştı. Aslında Bektaşiliğin yasaklanması sadece II. Mahmud döneminde alınan bir karar değil, uygun şartların oluşmasıyla önceden alınan bir kararın uygulanmasıydı. Bu minvalde devletin resmi dini gereği, Müslüman halkın dinsel olarak Sünni-Hanefilik adı altında birleştirilmesi için en önemli adım atılmış oldu. Bu önemli adımla Bektaşiler, güçlü oldukları ordu ve toplum arasında nüfuzları kırılarak etkisiz hale getirilmeye çalışıldı. Özellikle II. Abdülhamid döneminin otoriter yönetimi ve bunun araçlarından biri olan Panislamizm anlayışıyla Bektaşiler başta olmak üzere diğer Gayrisünni grupların dönüşümleri hedeflenmekteydi. Böylece bu yönetim anlayışı gereği başta Balkanlar olmak üzere diğer bölgelerde Bektaşilere yönelik soruşturmalar ve tedbirler uygulamaya konulmuştur. Bu tedbirlerin niteliği dönemlere, bölgelere ve uygulayıcı makamlara göre değişiklik göstermiştir. Bu makale, söz konusu tedbirleri kolluk kuvvetleri, idari eylemler ve eğitim reformlarını kapsayan kategoriler altında sınıflandırarak Osmanlı devleti ile Bektaşilik arasında gelişen dinamiklere dair bir fikir vermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşilik, Bektaşiliğin Yasaklanması, Din-Devlet İlişkisi, Balkan Bektaşiliği, Bektaşi Tekkeleri.

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. (1986). Tezakir 21-39. (Haz. Cavid Baysun), Türk Tarih Kurumu.
• Akdağ, M. (1995). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası “Celali İsyanları”. Cem Yayınevi.
• Aksu, H. (1993). Câvidânnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 7:178.
• Ayar, T. (2005). Sahhaflar Şeyhizade Mehmed Esad Efendi’nin “Üss-i Zafer” adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi, [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Birge, J. K. (1991). Bektaşilik tarihi. (Çev. Reha Çamuroğlu), Ant Yayınları.
• Blbas, W. J. I. (2018). İbn-i Haldun Düşüncesinde Devlet Kavramı, [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• De Jong, F. (1989). The iconography of Bektashism A survey of themes and symbolism in clerical costume, liturgical objects and pictorial art. Manuscripts of the Middle East 4, Leiden: Ter Lugt Press, 7-29.
• Döğüş, S. (2002). Bektaşiler ve Osmanlı yönetimi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I, V, 287-299.
• Elvan Çelebi. (2014). Menâkıbu’l-Kudsiyye fi Menâsibi’l-Ünsiyye. (Haz. İsmail E. Erünsal-Ahmet Yaşar Ocak), Türk Tarih Kurumu.
• Faroqhi, S. (2013). Anadolu’da Bektaşilik. (Çev. Işıl Karaelmas Erdem), Alfa Yay.
• Gövsa, İ. A. (1949). Türk meşhurları ansiklopedisi. Yedigün Neşriyat.
• Gültekin, A. K. (2016). Cemevi mi, Ziyaret (Jiar) mi? Dersim’de mekânın “Kutsal” halleri. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 11, 45-72.
• Gündüz, T. (2013). Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe Yayınevi.
• Güngör, Ş. (1997). Hadîkatü’s-Suadâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 15:20-22.
• Hobbes, T. (2007). Leviathan. (Çev. Semih Lim), Yapı Kredi Yayınları.
• Işık, Z. (2016). Muhibban Dergisi’nin II. Abdülhamid’e karşı siyasi muhalefetinin mahiyeti. Turkish Studies, 11(12), 83-104.
• Jelavich, B. (2009). Balkan tarihi 18. ve 19. Yüzyıllar. (Çev. İhsan Durdu-Gülçin Tunalı-Haşim Koç), Küre Yayınları.
• Karal, E. Z. (1983). Osmanlı Tarihi. V, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karaosmanoğlu, Y.K. (2018). Nur Baba. İletişim Yayınları.
• Kırmızı, A. (2008). Abdülhamid'in valileri Osmanlı vilayet idaresi 1895-1908. Klasik Yayınları.
• Koç, A. (2015). Güruh-ı Naci'nin saçlı bacıları: Alevi-Bektaşi inanç sisteminde kadın olmak. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), 126-145.
• Koçu, R. E. (1964). Yeniçeriler. Koçu Yayınları.
• Korkmaz, E. (2005). Alevilik ve Bektaşilik terimleri sözlüğü. Anahtar Kitaplar.
• Köprülü, M. F. (1978). Ahmed Yesevi. İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1/211-213.
• Küçük, C. (1988). Abdülhamid II. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1/221.
• Maden, F. (2011). Hacı Bektaş Veli Tekkesi’nde Nakşi şeyhler ve Sırrı Paşa’nın layihası. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 59, 159-180.
• Maden, F. (2013). Şeyhülislam Ömer Lütfi Efendi (1817-20 Nisan 1897). History Studies, 5(3): 175-189.
• Machiavelli, N. (1955). Hükümdar. (Çev. Yusuf Adil Egeli), Yıldız Matbaası.
• Mardin, Ş. (1992). Din ve ideoloji. İletişim Yayınları.
• Mehmed Esad Efendi. (1826). Üss-i Zafer. Dersaadet.
• Ocak, A. Y. (2011). Babailer isyanı. Dergâh Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1996). Türk sufîliğine bakışlar. İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1996). 19. Yüzyıl'da Heterodoks dini gruplar ve Osmanlı idaresi. İLAM Araştırma Dergisi, I/1:63-68.
• Ortaylı, İ. 1995). Tarikatlar ve Tanzimat dönemi Osmanlı yönetimi. A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 6, 281-287.
• Özer, A. (1990). Vekayi’name-i Nadir Şah Der-Mezahib-i Şi’iyye-i Ca’feriyye, [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Refik, A. (1994). Onaltıncı Asırda Rafızilik ve Bektaşilik. (Sad. Mehmet Yaman), İstanbul.
• Resneli Ahmet Niyazi. (1908). Hatırat-ı Niyazi. Sabah Matbaası.
• Rousseau, J. J. (2009). Toplum Sözleşmesi. (Çev. Vedat Günyol), Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Sümer, F. (1976). Safevi Devleti’nin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü. Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü.
• Uludağ, S. (2020). Mücerred. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 31, 446-447.