OSMANLI VE KUTUP STRATEJİSİNİN HARİTACILIK TARİHİ VE COĞRAFİ KEŞİFLER PERSPEKTİFİNDEN İNCELENMESİ

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 39 - 91, 28.01.2022

Altay Bayatlı

Öz

Bu çalışma, son yüzyıllara kadar bilinirliğinden öte gizemli bir kavram olan “Kutupların” Osmanlı tarafından neden stratejik görülmediği ve ne derecede önemsendiği üzerinedir. Osmanlı öncesi ve Osmanlı döneminde bu gizemli bölgelerin aslında bilindiği ama bu durumun çok önemsenmediği, ilginç bir şekilde mitoloji hatta çeşitli tılsımların konusu haline de geldiği görülmektedir. Osmanlı Devleti “Talassokratik” bir yapıya sahip olmadığından ne yazık ki Coğrafi Keşiflerden mahrum kalmış, okyanuslar ile başa çıkabilecek seviyede dirençli gemilerin inşasında pek başarılı olamamıştır. Ancak dünyaya adlarını duyuran Piri Reis, Takıyüddin ve Kâtip Çelebi gibi çok önemli bilim insanları yetiştirmiştir. O çağların haritacılığına ve fezaya (uzaya) olan merakları sonucu günümüze ulaşan oldukça önemli eserler bırakmışlardır. Nitekim konu kutuplar olunca ister istemez temel kaynaklar “Astronomi”, “Haritalar” ve “Harita Tarihi”, bir diğer kavram ile genel bağlamda “Coğrafi Bilimler” olmaktadır. Kuzey Kutbunun tamamının ve özellikle Güney Kutbunun keşfi haritacılığın gelişimi ve “Coğrafi Keşifler” ile doğrudan ilişkilidir. Coğrafi Keşiflerin başlangıcından önce “Bilinen Dünya” kavramı Batlamyus haritalarına dayanırken, keşiflerin başlamasını takiben özellikle 16. yüzyıl dolaylarında haritacılık (kartografya) oldukça büyük bir yarış haline gelerek günümüz harita biliminin temelleri atılmıştır. Duruma Osmanlı açısından bakıldığında ise “Acâ’ibü’l-mahlûkat ve Ğarâ’ibü’l-mevcûdât” gibi yazmalarda geçen tılsımlı bilgiler yerini Piri Reis’in “Kitab-ı Bahriye”‘si ve Kâtip Çelebi’nin “Cihannüm┑sı gibi bilimsel eserlere bırakmıştır. Ayrıca Kâtip Çelebi “İlhâmü'l-Mukaddes mine'l-Feyzi'l-Akdes” adlı eserinde Takıyüddin’e atıfta bulunarak kutup çevresinde (gece ve gündüzün 6 ay olduğu bölgeler şeklinde bahsederek) namaz ve oruç vakitlerini hesaplamıştır. Bu süreç batıda Batlamyus, Waldseemüller ve Ortelius gibi önemli kartografların sıkı şekilde takip edildiğini de ortaya koymaktadır. Bununla kalmayarak Takıyüddin’in “İstanbul Rasathanesi” bünyesinde kutuplar da dahil olmak üzere gezegenimiz hakkında oldukça önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların en dikkat çekeni de 1581 senesinde “Şehinşehnâme” yazması içerisinde Nakkaş Osman’ın resmettiği (minyatürde) Takıyüddin’in çalıştığı İstanbul Rasathanesi bünyesinde bulunan “Dünya Küresi”dir. Bu küre keşfinden çok evvel Antarktika’yı bir kara parçası şeklinde adeta bir kıta olarak göstermektedir. Tüm bu Coğrafi Keşiflerin bilincine rağmen “kutuplar” da dahil olmak üzere Osmanlı bu bölgelere herhangi bir keşif girişiminde bulunmayarak uzun bir süre sadece gelişmeleri yakından takip etmeyi uygun görmüştür. 19. yüzyıla gelindiğinde de Coğrafi Keşiflerin doyuma ulaşması ile beraber Avrupa’dan getirtilen çeşitli harita ve atlaslar tercüme edilerek çoğaltılmıştır. Bu doğrultuda çalışmamızda araştırılan arşiv belgeleri ve el yazmalarında öncelikle kutupların bilinci ve Osmanlı devletinin bu olguyu nasıl gördüğü incelenerek bu olgu üzerinden daha sonra nasıl bir strateji uyguladığı veya neden uygulamadığı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kutup Stratejisi, Piri Reis, Kâtip Çelebi, Takiyüddin, Batlamyus (Ptolemaios)

EXAMINING OF THE OTTOMAN AND POLAR STRATEGY FROM THE PERSPECTIVE OF THE HISTORY OF CARTOPITAL AND GEOGRAPHICAL DISCOVERIES

Öz

This study is about why the “Poles”, which was a mysterious notion beyond its recognition until the last centuries, was not considered strategic by the Ottomans and how important it was found. In the pre-Ottoman and Ottoman period, we see that these mysterious areas were actually known, but this situation was not given much importance, and interestingly, they became the subject of mythology and even various talismans. Unfortunately, since the Ottoman Empire did not have a “Thalassocratic” structure, it was deprived of Geographical Explorations and was not very successful in building resistant ships that could cope with the oceans. However, Ottoman trained very important scientists such as Piri Reis, Takıyüddin and Kâtip Çelebi (Ḥājjī Khalīfa), who made their names known to the world. As a result of their interest in the cartography and space of those ages, they left very important works that have survived to the present day. As a matter of fact, when it comes to the poles, the main sources inevitably become “Astronomy”, “Cartography” and “History of Cartography”, with another concept, “Geographical Sciences” in a general context. The discovery of the entire North Pole and especially the South Pole is directly related to the development of cartography and "Geographical Discoveries". While the concept of "Known World" was based on Ptolemy's maps before the start of the Geographical Discoveries, following the start of the discoveries, especially around the 16th century, cartography became a rather big race and the foundations of today's map science were laid. From the Ottoman perspective, the talismanic information in manuscripts such as "Acâ'ibü'l-mahlûkat ve Ğarâ'ibü'l-mavcûdât" is replaced by scientific works such as Piri Reis's "Kitab-ı Bahriye (Book of the Sea)" and Kâtip Çelebi's "Cihannümâ". In addition, Katip Çelebi calculated the prayer and fasting times around the pole (referring to the regions where night and day are 6 months) by referring to Takyüddin in his work titled "İlhâmü'l-Mukaddes mine'l-Feyzi'l-Akdes". This process also reveals that important cartographers such as Ptolemy, Waldseemüller and Ortelius were followed closely in the west. Moreover, very important studies have been carried out about our planet, including the poles in the "Istanbul Observatory" of Takyüddin. The most notable of these works is the "World Globe", which was painted by Nakkaş Osman (in miniature) in the "Şehinşehnâme" manuscript in 1581, in the Istanbul Observatory, where Takiyüddin worked. This globe shows Antarctica as a continent, like a piece of land, long before its discovery. Despite the awareness of all these Geographical Discoveries, the Ottomans did not attempt to explore these regions, including the "poles", and for a long time only followed the processes closely. In the 19th century, with the saturation of Geographical Discoveries, various maps and atlases brought from Europe were translated and reproduced. In this direction, in the archive documents and manuscripts researched in our study, first of all, the awareness of the poles and how the Ottoman state saw this phenomenon were examined and then what kind of strategy it applied or why it did not apply, were discussed.

Anahtar Kelimeler

Polar strategy, Piri Reis, Kâtip Çelebi, Takıyüddin, Ptolemy (Ptolemaios), Polar strategy, Piri Reis, Kâtip Çelebi, Takıyüddin, Ptolemy (Ptolemaios)

Kaynakça

• Afetinan, A. (2008). Life and Works of Piri Reis. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• And, M. (2002). Osmanlı Tasvir Sanatları: 1 Minyatür. İstanbul: Mas Matbaacılık A.Ş.
• Aydüz, S. (1995). Osmanlı Devleti'nde Müneccimbaşılık. F. Günergun içinde, Osmanlı Bilimi Araştırmaları (s. 159-208). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi.
• Aydüz, S. (2001). Mekteb-i Fenn-i Nücûm. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (s. 335-346). İstanbul: IRCICA.
• Bağcı, S. (2009). The Falnama of Ahmed I (TSM H.1703). M. Farhad, & S. Bağcı içinde, Falnama The Book of Omens (s. 74). Washington D.C.: Smithsonian Institution.
• Bayatlı, A. (2019). Kuşbakışı Edirne "18. ve 19. Yüzyıla Ait Arşivlerden Edirne Haritaları ve Planları. Edirne: Edirne Belediyesi.
• Bellows, S., Jacobs, M., Lord, K., Rapley, R., Grimberg, S., Hagger, T., . . . Samels, M. (Prodüktörler), Rapley, R. (Yazar), & Rapley, R. (Yöneten). (2011). The Greely Expedition “A Story of Shipwreck, Starvation and Munity in the Arctic" [Sinema Filmi]. A.B.D.: Public Broadcasting Service (PBS). Aralık 15, 2021 tarihinde https://www.imdb.com/title/tt1782253/ adresinden alındı
• Beydilli, K. (2010). III. Selim'in Bastırdığı Kitaplar ve Atlas-ı Kebir "The Books Published By Selim III And Atlas-ı Kebir". C. Yılmaz içinde, III. Selim "İki Asrın Dönemecinde İstanbul" (s. 171-195). İstanbul: Seçil Ofset.
• BNF - GE-B.550 RES. (1624). Ege Denizi Portolanı. Bibliothèque Nationale de France, Paris.
• BNF - GE-DD 4894. (1584). Ortelius Atlası. Theatrum Orbis Terrarum / Dünya Sahnesi Görünümü. Bibliothèque Nationale de France, Paris, Fransa.
• BNF - Persan 332 - 14r . (1577). Ağayib al-Maḫlūqāt va Garayib al-Mawğūdāt. Ali b. Muhammed el-Tûsi. Bibliothèque Nationale de France, Paris, Fransa.
• BNF - Smith-Lesouëf 221. (1601-1650). ʿAğāʾib al-maḫlūqāt wa-ġarāʾib al-mawğūdāt. Al-Qazwīnī. Bibliothèque Nationale de France, Paris.
• BNF Latin 4802. (1451-1500). Cosmographia. (C. Ptolomaeus, Dü.) Paris, Fransa: Jacobus Angelus.
• BOA - Hrt.h 2320. (tarih yok). Ege - Batı Trakya ve Marmara Haritası. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• BOA - Hrt.h 9-01. (1923). Dünya Haritası. Küre-i Musattah. (Düzleştirilmiş Küre) Matbu. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• BOA - HRT.h. 10. (1513). Piri Reis Dünya Haritası. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• BOA - HRT.h. 123, 124 ve 125. (1903). Otto Sverdrup’un Kutup Seyehati Haritaları. Kuzey Kanada'daki Adalarla Kaptan Sverdrup'un 2. Kutup Seyahatini Gösterir Harita. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• BOA - HRT.h. 2444. (1923). Otto Sverdrup’a ait Kuzey Kutbu Haritası. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• BOA - HRT.h. 9. (1923). Dünya Haritası ve Kutuplar Detayı. Dünya Haritası. Küre-i Musattah. Matbu. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• BOA - Y.A.HUS. 179-84. (tarih yok). Şimal Kutbunda Keşfiyat ve Taharriyatta Bulunan Heyetin Avdeti Münasebetiyle Amerika Cumhurreisine Padişah Tarafından Bir Tebrikname Gönderilmesi Hakkında. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İstanbul.
• British Library. (1884, Ağustos 16). Greely Expedition (Greely Seferi). The Graphic Gazetesi, 768.
• Çağman, F. (2016). Osmanlı Sarayı Tasvir Sanatı. İstanbul: Mas Matbaacılık.
• Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklı Sanatı'nda Gezegen ve Burç Tasvirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Çoban, O. H. (2016). Türkiye'nin Yer Gözlem Uydu Sistemleri ve Ormancılık Uygulamalarında Kullanılabilirliği. Turkish Journal of Forestry "Türkiye Ormancılık Dergisi", 17(1), 99-107. Aralık 15, 2021 tarihinde https://app.trdizin.gov.tr/makale/TVRrd01qVTJOZz09/turkiye-nin-yer-gozlem-uydu-sistemleri-ve-ormancilik-uygulamalarinda-kullanilabilirligi adresinden alındı
• Demir, R. (2000). Takiyüddîn'de Matematik ve Astronomi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Dizer, M. (1990). Takiyüddin. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Farhad, M., & Bağcı, S. (Dü). (2009). Falnama The Book of Omens. Washington D.C.: Smithsonian Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery.
• Fettahoğlu, K. (2019). Rasathane-i Âmire. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Fodstad, H., Kondziolka, D., Brophy, B., Roberts, D., & Girvin, J. (1999, Mayıs). Arctic and Antarctic Exploration Including the Contributions of Physicians and Effects of Disease in the Polar Regions. Neurosurgery, 5(44), 925-940. doi:10.1097/00006123-199905000-00001
• Garret, W. E. (Dü.). (1983). Peoples of the Arctic. National Geographic.
• Gerret, W. E. (Dü.). (1982). The Historic Mediterranean 800 B.C. to A.D. 1500. National Geographic.
• Gökbilgin, M. (1985). XVII. Asırda, Osmanlı Devletinde Islahat İhtiyaç ve Temayülleri ve Kâtip Çelebi. Kâtip Çelebi "Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler" (s. 197-218). içinde Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Gökyay, O. Ş. (1982). Kâtip Çelebi "Yaşamı, Kişiliği ve Yapıtlarından Seçmeler" (Yonca Matbaası b.). Ankara: Türkiye İş Bankası.
• Grammont, J. L. (1999). Katip Çelebi Cihân-numâsının Bazı Batı Kaynakları Hakkında. H. Y. Nuhoğlu içinde, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri (s. 185-188). İstanbul: IRCICA.
• Gramuglia, P. M. (2017). Age of Revolution (1750s-1850s). D. Head (Dü.) içinde, Encyclopedia of The Atlantic World, 1400-1900 (Europe,Africa and the Americas in an Age of Exploration, Trade and Empires) (Cilt 1, s. 17-20). California: ABC-CLIO.
• İÜNEK - F.1404. (1581). İstanbul Rasathanesi’ndeki Antarktika’yı Gösteren Küre. Şehinşâhnâme. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İstanbul.
• İÜNEK - F.1404. (1581). İstanbul Üzerinden Geçen Kuyrukluyıldız. Şehinşâhnâme. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İstanbul.
• İÜNEK - F.1404. (1581). Takıyüddin er-Rasıd’ın Rasathanesi. Şehinşâhnâme. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İstanbul.
• İÜNEK - T.6043. (1587). 1577 Yılında İstanbul Üzerinde Gözlemlenen Kuyruklu Yıldızın Minyatür Çizimi. Şecaatnâme. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İstanbul.
• Kâtib Çelebî - Os. Mü. III.130. (tarih yok). İlhâmü'l-Mukaddes mine'l-Feyzi'l-Akdes. Kayseri Raşit Efendi Eski Eserler Kütüphanesi 290/2. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Kayseri.
• Kâtip Çelebi. (2009). Kitâb-ı Cihânnümâ (Tıpkıbasım) (Tıpkıbasım b., Cilt 1). (F. Sarıcaoğlu, Dü.) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kut, G. (tarih yok). Acâibü'l-Mahlûkat. İslâm Ansiklopedisi (Cilt 1, s. 315-316). içinde Türkiye Diyanet Vakfı.
• Larson, E. J. (2018). To the Edges of the Earth: 1909, the Race for the Three Poles, and the Climax of the Age of Exploration. New York: William Morrow Paperbacks.
• Lerner, R. E., Meacham, S., & Burns, E. M. (1993). Western Civilizations (Cilt 1). New York: W W Norton & Company Inc.
• Limon, O., & Caymaz, E. (Kasım 2021). Svalbard Adaları: Arşiv Belgeleriyle Cumhuriyetten Günümüze. B. Özsoy, B. Büyüksağnak, B. Özsoy, & B. Büyüksağnak (Dü) içinde, Soğuk Kuzeyin Sıcak Adaları Svalbard (s. 43-112). Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
• Piri Reis. (2002). Kitab-ı Bahriye (Nurol Matbaası b.). (B. Arı, Dü.) Ankara: T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığı.
• Reeves, R. (1994). The Superpower Space Race "An Explosive Rivalry Through The Solar System". Boston: Springer.
• Renda, G. (1997). Osmanlılar ve Deniz Haritacılığı. A. Rispoli (Dü.) içinde, XIV-XVIII Yüzyıl Potolan ve Deniz Haritaları (Portolani e Carte Nautiche XIV-XVIII Secolo) (s. 19-22). İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş.
• Sarıcaoğlu, F. (2013). Pîrî Reîs'in Dünya Haritası 1513 (The World Map of Pîrî Reîs). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâibü'l-Mahlûkât. (G. Kut, Dü.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Science Team Reaches Turkish Research Base. (2021, Aralık 15). TÜBİTAK Kutup Araştırmaları Enstitüsü: https://kare.mam.tubitak.gov.tr/sites/images/ctue_mam/glr_3.jpg adresinden alındı
• Seyyid Lokman Çelebi. (1987). Kıyâfetü’l-İnsâniyye Fî Şemâili’l-‘Osmâniyye (Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı, Tarih Araştırmaları Vakfı, İstanbul Araştırma Merkezi, Güzel Sanatlar Matbaası.
• Şasuvaroğlu, B. (1985). İlham-al Mukaddes Min-al Feyz-al Akdes Risâlesi ve Kâtip Çelebi'nin İlmî Zihniyeti Hakkında Birkaç Söz. Katip Çelebi "Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler" (s. 141-176). içinde Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şengör, C. (2017). Klaudios Ptolemaios Coğrafya El Kitabı Codex Seragliensis Gİ 57 Tıpkıbasım Haritalar. İstanbul: Boyut Yayınları.
• Şengör, C. (2017). Klaudios Ptolemaios Coğrafya El Kitabı İstanbul'daki Ptolemaios Elyazmasının Tıpkıbasımı Codex Seraglensis Gi 57 Araştırma Raporu. A. C. Şengör, A. Stückelberger, F. Mittenhuber, R. Fuchs, & İ. Ortaylı (Dü.) içinde, Klaudios Ptolemaios (s. 16). İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• Şimşek, M. (2019). Kâtip Çelebi’de Fıkhın İlimler Tasnifindeki Yeri ve Matematik ve Astronomi Bilmeyen Fakihin Eleştirisi. Mizânü'l-Hak İslam İlimler Dergisi(8), 13-36.
• Takîyüddîn İbn Marûf. (2017). Kitâbu Nûri Hadakati el-Ebsâr ve Nûri Hadîkati el-Enzâr. (Y. Unat, Dü., & H. G. Topdemir, Çev.) Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tekeli, S. (1958, Eylül-Aralık). Nasirüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe'nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi (Ayrıbasım). Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVI(3-4), 301-393.
• Tekeli, S. (2004). İstanbul Rasathanesinin Araçları. Prof. Dr. Sevim Tekeli'ye Armağan "Makaleleri ve Bildirileri" (s. 664-678). içinde Ankara: Kalkan Matbaacılık.
• Tekeli, S. (2004). Kristof Kolomb'un Haritasına Dayanarak En Eski Amerika Haritasını Çizen Türk Amirali "Piri Reis". Prof. Dr. Sevim Tekeli'ye Armağan "Makaleleri ve Bildirileri" (s. 496-521). içinde Ankara: Kalkan Matbaacılık.
• Topdemir, H. G. (2010). Takıyüddin er-Râsıd (تقيّ الدين الراصد). İslam Ansiklopedisi (Cilt 39, s. 454-456). içinde Türkiye Diyanet Vakfı.
• TSM - H.1365. (1584). Takıyüddin’in İstanbul Üzerinden Geçen Kuyrukluyıldızı Gözlemlemesi. Nusretnâme. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstanbul.
• Vincent, J. (1828). An Atlas of Ancient Geography. Londra, England: Oxford.
• Waldseemüller, M. (1507). Universalis Cosmographia/Waldseemüller Haritası. G3200.1507.W3. Library of Congress France, Paris.