Bir Tasnif İki Kimlik: Ömer en-Nesefî’nin Mütekellim-Sûfî Kimliği

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 55 - 74, 15.09.2020

Yunus Öztürk

Öz

Bu çalışma, imanın şubelerini ifade eden rivayetin Ömer en-Nesefî tarafından geliştirilen tasnifini konu edinmektedir. Nesefî’nin ilgili tasnifinde kelâm ve tasavvuf geleneklerini birleştirdiği görülmektedir. Makalede bazı kavramların içerikleri karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Öncelikle ilgili rivayetin gelenekte nasıl ele alındığına dair tarihsel sürece kısaca dikkat çektik. Bunun ardından Nesefî ve ilgili tasnifinin yer aldığı Matlau’n-nucûm ve Mecme‘u’l-‘ulûm hakkında kısa bilgilere yer verdik. Ardından ilgili tasnife yer verdik. Bunu takiben Nesefî’nin mütekellim ve sûfî kimliklerini nasıl birleştirdiğini inceledik. Burada Nesefî’nin tercih ettiği kavramların Kelâm ve Tasavvuf geleneği ile kavramsal ve içerik açısından mukayesesini gerçekleştirdik. Son olarak da Nesefî’nin kendinden sonraki süreçte etkisini araştırdık. Buradaki küçük tespitlerle Nesefî’nin sûfî kimliği ile de etki alanını genişlettiğinin altını çizdik. Sonuç olarak da Nesefî’nin ilgili tasnifte ilkesel olarak bir Mâtürîdî mütekellimi olarak hareket ettiğini, tasnifin içeriğini ise sûfî birikim ile inşa ettiğini saptadık.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İman, Tasavvuf, Mâtürîdîlik, Ömer en-Nesefî

One Classification Two Identities: ‘Umar al-Nasafī’s Mutakallim-Sūfi Identity

Öz

This study is based on the classification of the narrations that mention shu‘abu’l-iman, developed by ‘Umar al-Nasafī. My main goal in the article is to establish that ‘Umar al-Nasafī acted by combining the traditions of Kalam and Sufism in his related classification. In the article, I preferred a method that included comparative analysis and content analyses of some concepts. I first drew attention to the historical process in a descriptive way of how shu‘abu’l-iman is handled. After that, I provided brief information about ‘Umar al-Nasafī and Matla‘ Al-Nujum Wa Majma‘ Al-‘Ulum, including its related classification. Then I made a critical edition of the relevant classification. Following this, I examined how Nasafī combined mutakallim and sūfi identities. Here I carried out conceptual, content and comparative analyses of Nasafī’s preferred concepts with Kalam and Sūfi tradition. Finally, I investigated the effect of Nasafī’s classification on the process after itself. With the findings here, I underlined that Nasafī also expanded his sphere of influence with his sūfi identity. As a result, I found that Nasafī acted as a Maturidi mutakallim in the classification and that he constructed the content of the classification with sūfi terminology. In the Sufi tradition, I pointed out that al-Qushayri was especially prominent.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Faith, Ṣūfism, Māturīdism, Umar al-Nasafī

Kaynakça

• Ak, Ahmet. “Ebu’l-Müin en-Nesefi’ye Göre İman-Amel İlişkisi”. Dini Araştırmalar 8/24 (Haziran 2006), 245-252.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “Nesefî, Necmeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/571-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aykaç, Mustafa. “Osmanlı Kelâmında Mâtürîdîlik Vurgusu: Şerḥu’l-‘Aḳâid Haşiyelerindeki Tekvin Tartışmaları Bağlamında Bir İnceleme”. Kader 18/1 (Haziran 2020), 1-30.
• Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed el-Hanefî el-. Şerhu vasiyyeti’l-İmâm Ebî Hanîfe. thk. Muhammed Subhî el-Âydî - Hamza Muhammed el-Bekrî. Ürdün: Dâru’l-Feth, 2. Basım, 2015.
• Bağdâdî, İsmâil b. Muhammed Emîn b. Mir Selim el-Bâbânî el-. Hediyyetü’l-‘ârifin esmâu’l-müellifîn ve asâru’l-musannifîn. İstanbul: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b el-Hüseyin b Ali el-. el-Câmi’ li-Şuabi’l-iman. thk. Abdulali Abdülhamid Hâmid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Tayyib Muhammed Sadık Han b. Hasan b. Ali İbn Lütfullah el-Hüseynî el-. Fethu’l-beyân fî makâsıd’ı’l-Kur’ân. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1992.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil Ebû Abdillah el-. el-Câmi‘u’l-müsnedi’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavgi’n-Necât, 1422.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Tefsîru rûhi’l-beyân. Y.y.: b. y., T.s.
• Çeti̇n, Musa. “İmanın Şubeleri Rivâyetinin Sened ve Metin Açısından Analizi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2015), 35-73.
• Ebû Hanîfe. el-Âlim ve’l-müteallim (el-Akîde ve ‘ilmu’l-kelâm içinde). nşr. Zâhid Kevserî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009.
• Ebû Hanîfe. Vasiyyetü’l-İmâm Ebî Hanîfe fi’t-tevhîd (el-Akîde ve ‘ilmu’l-kelâm içinde). nşr. Zâhid Kevserî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009.
• en-Nedvetül-alemiyye li’ş-şebâbi’l-İslâmi. el-Mevsûatü’l-müyessere fi’l-edyan ve’l-mezahib ve’l-ahzabi’l-muasıra. Y.y.: Dârü’n-Nedve, 1420.
• Eraslan, Yunus. “Erken Dönemde Hanefi-Matüridi Kelam Sisteminin Tasavvufla İlişkisi”. Gaziantep Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Eraslan, Yunus - Çınar, Mahmut. “Vahiy ve İlhâm Bağlamında Erken Dönem Hanefî-Mâtürîdî Kelâm Sisteminin Tasavvufla İlişkisi”. Kader 17/2 (Aralık 2019), 348-379.
• Erdem, Sabri. “İslam’da İman Esaslarına Farklı Bir Yaklaşım”. İslami Araştırmalar Dergisi 13/1 (2000), 27-40.
• Gazzali, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b Muhammed. Kavaidü’l-akaid fi’t-tevhid. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Hacı Halife, Mustafa b. Abdullah Katib Çelebi el-Kostantini. Keşfu’z-zunûn. Bağdat: Mektebetü’l-Mesna, 1941.
• Halîmî, Ebû Abdillâh Hüseyn b Hasen b Muhammed b Halîm Halîmî Cürcânî. el-Minhac fî şuabi’l-iman. thk. Hilmi Muhammed Fûde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Ebü’l-İz, Ebü’l-Hasan Sadreddin Ali b. Ali b. Muhammed Hanefi Dımaşki. Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahaviyye. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 1413.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffaküddîn Andullah b. Ahmed. Lüm‘atü’l-’itikâd. Suudi Arabistan: Vizâratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd, 2000.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kavînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebû’l-Abbas Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdusselam Muhammed. el-Îmân. thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. Ürdün: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1996.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebû’l-Abbas Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdusselam Muhammed. Mecmû’u Fetâvâ. Medine: Matbaatü Melik Fahd, 2004.
• Kammâş, Şeyh Abdurrahman b. Muhammed el-. el-Hâvî fi’t-tefsîr. Y.y.: b. y., t.s.
• Kasar, Veysel. “Halimi`ye Ait Şuabu`l İman Adlı Eserinde Kelam”. Harran Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Kastamônî, ’Ali b. Muhammed el-. Şerhu ’Akâidi’n-Nesefî. thk. Fatih Kurt. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Kazvini, Ebû Hafs Siraceddin Ömer b Ali. Muhtasaru Şuabi’l-İman. thk. Abdulkâdir el-Arnavut. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1985.
• Kehhâle, Ömer b. Rıza b. Muhammed Râgıb b. Abdulgani ed-Dımeşkî. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, B.y.
• Kettânî, Muhammed Abdulhay b. Abdulkebir ibn Muhammed el-Hüseynî el-İdrîsî el-Ma‘rûf bi Abdi’l-Hayy el-. et-Terâtîbu’l-idâriyye. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 2. Basım, B.y.
• Koçoğlu, Kıyasettin. “İ’tikâdi Meselelere Tasavvufi Bir Yaklaşım: Karabâş-ı Veli’nin ‘Şerh-i Akâid-i Nesefi’ Adlı Eseri Bağlamında Bir Değerlendirme”. ed. Ali Rafet Özkan. 619-629. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2016.
• Kurt, Fatih. Nesefi Akaidi Şerhi (Kelam-Tasavvuf İlişkisi). Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 10. Basım, 2019.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Abdilkerîm b. Hevâzin en-Neysâbûrî el-. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî ’ilmi’t-Tasavvuf. thk. Maruf Mustafa Zerik - Ali Abdulhamid Ebû’l-Hayr. Beyrut: Dârü’l-Hayr, 3. Basım, 1997.
• Lâmişî, Ebû’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd el-Hanefî es-Semerkandî el-. Kitâbu’t-temhîd li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî el-. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Boynukalın. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Muhammadamınov, Saıdakbar A. “Matla‘ Al-Nujum Wa Majma‘ Al-‘Ulum By Abu Hafs ‘Umar Al-Nasafı As A Sample Of Guıdance Manual At The Tıme Of Qarakhanıds”. Manuscrıpta Orıentalıa Internatıonal Journal For Orıental Manuscrıpt Research 21/2 (2015), 21-30.
• Muhammadaminov, S. “Matla‘ al-Nujum wa Majma‘ aL-‘Ulum by Abu Hafs ‘Umar al-Nasafi as a Sample of Guidance Manual at the Time of Qarakhanids”. Manuscripta Orientalia, ts. http://manuscripta-orientalia.kunstkamera.ru/archive/2015_02_21/s_muhammadaminov/
• Namlı, Ali. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân Adlı Tefsiri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 18 (Eylül 2011), 365-385.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysir fi’t-tefsir. thk. Maher Edîp Habbûş. İstanbul #Beyrût: Darü’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysir fi’t-tefsir. thk. Maher Edîp Habbûş - Fâdî el-Mağrîbî. İstanbul#Beyrut: Darü’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysir fi’t-tefsir. thk. Maher Edîp Habbûş - Fâdî el-Mağrîbî. İstanbul#Beyrut: Darü’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysir fi’t-tefsir. thk. Maher Edîp Habbûş. İstanbul#Beyrut: Darü’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysir fi’t-tefsir. thk. Fâdî el-Mağrîbî. İstanbul#Beyrut: Darü’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nesefî, Ebü’l-Mu’în Meymûn b. Muhammed en-. Bahru’l-kelâm: Mâtüridî Kelâmı. çev. Yusuf Arıkaner. thk. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Nesefî, Necmeddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-. “Mensûru’l-hitâb fî meşhûri’l-ebvâb”. Matla‘u’n-nucûm ve mecme‘u’l-‘ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammed Eminof. 6b-9b. Taşkent: Daru Camiati Taşkent el-İslamiyye li’n-Neşri ve’t-Tibâ‘a, 2015.
• Nesefî, Necmeddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-. “Tertîbü’l-menâzili’l-muhakkikîn min ehli’l-ma’rifeti fî ta’rifin külli sınıfın minhüm bimâ tahtassu mine’s-sıfati”. Matla‘u’n-nucûm ve mecme‘u’l-‘ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammed Eminof. 5a-6b. Taşkent: Daru Camiati Taşkent el-İslamiyye li’n-Neşri ve’t-Tibâ‘a, 2015.
• Nesefî, Necmeddîn Ebû Hafs Ömer en-. “Ta’dâdü’l-hisâl elletî ce’alehâ’n-Nebi aleyhi’s-selâm min şu’abi’l-iman ve’l-îmân ve’l-İslâm”. Matla‘u’n-nucûm ve mecme‘u’l-‘ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammed Eminof. 16-17. Taşkent: Daru Camiati Taşkent el-İslamiyye li’n-Neşri ve’t-Tibâ‘a, 2015.
• Nesefî, Necmeddîn Ebû Hafs Ömer en-. “’Usûlü’d-dîn ’alâ ’itikâdi’l-mühtedîn”. Matla‘u’n-nucûm ve mecme‘u’l-‘ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammed Eminof. Taşkent: Daru Camiati Taşkent el-İslamiyye li’n-Neşri ve’t-Tibâ‘a, 2015.
• Nesefî, Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-. el-Kand fî ’ulemâi Semerkand. thk. Yusuf el-Hâdî. Tahran: Âyine-i Mîrâs, 1999.
• Nesefî, Ömer. “Kitâb fî mezâhibi’l-mutasavvıfa”. çev. Süleyman Uludağ. Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta’arruf. 279-284. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Nesefî, Ömer. “Kitabü’n-fî Mezâhibi’l-Mutasavvıfa”. çev. Süleyman Uludağ. Diyanet Dergisi 18/3 (1979), 167-173.
• Öngören, Reşit. “Zikir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/409-412. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Özgül, Ömer. “İmam Mâtürîdî’nin Anadolu Tasavvuf Kültürü Üzerindeki Etkileri”. Diyanet İlmi Dergi (Mâtürîdî Özel Sayısı) 55/3 (2019), 893-907.
• Öztürk, Yunus. “Şerh ve Otorite İlişkisi: XVII. Yüzyıla Ait Bir Şerhin Analizi”. Milel Ve Nihal: İnanç, Kültür Ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 14/1 (2017), 288-311.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b Muhammed b. Hüseyin el-. ’Usûlü’d-din. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2003.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b Ömer b Hüseyn Fahreddin er-. Nihâyetü’l-ukul fi dirâyeti’l-’usûl. thk. Said Abdüllatif Fude. Beyrut: Darü’z-Zehair, 2015.
• Sâbûnî, Nureddin Ahmed b Mahmûd b Ebî Bekr es-. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Ârûçî. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 2014.
• Tirmîzî, Muhammed b. İsa b. Sevre b. Musa b. ed-Dahhâk et-. Sünenü’t-Tirmîzî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. Mısır: Şirketü Mektebetu ve Matbaatu’l-Albâbî, 1975.
• Tosun, Necdet. “Mâtüridiyye Ve Tasavvuf İlişkisi”. Uluslararası Maturidilik Sempozyumu Bildirileri. ed. Sönmez Kutlu. 157-163. Ankara: Olivin Ofset, 2018.
• Üsmendî, Alâüddîn Muhammed b Abdilhâmîd es-Semerkandî el-. Lübâbü’l-kelam. thk. M. Sait Özervarlı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.
• Üşenmez, Emek. “Özbekistan Yazma Eserler Kütüphanesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/6 (2009), 682-689.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. “Buhârî’nin Kitâbü’l-Îmân’ı Üzerine Hanefî Bakış Açısı -Bedrüddîn el-Aynî Örneği-”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 18/2 (2018), 401-437.