Tasavvuf Düşüncesinde Fıkhî Hükümlerin Uygulanmasında İhtiyata Dayalı Telfik ve Azimet-Ruhsat Anlayışı

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 61 - 85, 15.09.2021

Derviş Dokgöz

Öz

Tasavvufî kaynaklarda şer’î hükümlerle amel edilmesi konusunda azimetler ile amel etmenin tercih edilip ruhsatlardan kaçınılmasının yaygın bir şekilde vurgulandığı görülür. Bu durum tasavvuf yaşamının ‘azimetlerle amel etme prensibi’ üzerine kurulu olduğu kanaatini oluşturur. Burada dikkat çeken husus ise tasavvuf anlayışında azimet ve ruhsat kavramlarının sadece fıkıh usulünde kullanılan anlamıyla kullanılmadığıdır. Zira mutasavvıfların eserlerinde azimet olarak niteledikleri şeylerin büyük bir kısmının, herhangi bir fıkhî konuda müçtehitlerin görüşlerinden en ihtiyatlı, en ağır/meşakkatli ve nefse en zor gelen hükmü ifade ettiği görülmektedir. Bu durum fıkhî açıdan değerlendirildiğinde ortaya çıkan şey ‘ihtiyata dayalı telfik’ şeklinde ifade edilebilir. Mutasavvıfları böyle bir davranışa iten sebepler olarak, şer’î hükümleri uygulamada gösterdikleri azamî titizlik, fıkhî konularda fakihlerin ihtilaflarından kurtulma çabaları, nefse en ağır gelen hükmün uygulanması ile takvaya daha uygun hareket edildiği düşüncesi burada zikredilebilir. Herhangi bir fıkhî konuda müçtehitlerin görüşlerinden en ihtiyatlı görülen görüşün esas alınması bazı yönlerden isabetli gibi görünmekle birlikte, sadece zor ve meşakkatli oluşu esas alınarak fıkhî hükümler arasından tercihte bulunmanın, fıkhî açıdan en doğru görüşün seçildiği anlamına gelmediği belirtilmelidir. Bu makalede tasavvuf anlayışında var olan bu düşünce ele alınarak incelenecek ve fıkhî açıdan değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Tasavvuf, Azimet, Ruhsat, telfik

Understanding of Talfiq and Azimah-Rukhsah Based on Precautionary in Applying The Fiqh Provisions in The Thought of Sufism

Öz

In sufi sources, it is seen that, on acting in accordance with the principles of Shari'ah; acting with ‘azimah’ (determination) is preferred and avoiding ‘rukhsah’s (licences) is widely emphasized. This situation creates the opinion that the life of sufism is based on the 'principle of acting with azimah'. The point that draws attention here is that the concepts of azimah and rukhsah in the understanding of sufism are not used only in the meaning used in fiqh. Because, it is seen that most of the terms that the sufis describe as azimah in their books express the most cautious, the most difficult, and the hardest judgment for the nafs among the opinions of mujtahids on any fiqh issue. When this situation is evaluated from fiqh's view, what comes out as a result can be expressed as 'talfiq based on precautionary'. The reasons that push the sufis to such a behavior can be cited here as the utmost meticulousness in applying the shariah provisions, their efforts to get rid of the disagreements of the fakihs on the issues of fiqh, and the idea that it is more appropriate for taqwa by implementing the most difficult provision for the soul. Although it seems accurate in some respects to take the most prudent view from the opinions of mujtahids in any fiqh issue, it should be noted that choosing among fiqh provisions based only on the fact that it is difficult and arduous does not mean that the most correct view is chosen in terms of fiqh. In this article, this thought, in the frame of sufism concept will be discussed, examined and evaluated in terms of fiqh.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Sufism, Azimah, Rukhsah, Talfiq

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehere mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Kudüs, 1351/h.
• Apaydın, Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/440-445. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2017.
• Ateş, Süleyman. İslam Tasavvufu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 2004.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim. Sahihi Buhârî. Dimeşk-Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 2002.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru rûhi’l-beyân. 10 Cilt. İstanbul: Matbaat-ü Osmaniyye, 1330(h.).
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l- Melâyîn, 1990.
• Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Mu’cemu’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddık Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle, ts.
• Çalış, Halit. İslam’da Kolaylaştırma İlkesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Dalgın, Nihat. Fıkıh Usulü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Debûsî, Ubeydullah b. Ömer b. İsâ. Takvîmü’l-edille. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. Huccetullâhi’l-Bâliğa. çev. Mehmet Erdoğan 2 Cilt. İstanbul: İmaj Yayıncılık, 1990.
• Dönmez, İbrahim Kâfî. “er-Ruhsatü ve Tetebbuu’r-Ruhas fi’l-Fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî 8 (Cidde: 1994), 243-280.
• Dönmez, İbrahim Kâfî. “Ruhsat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Ebu Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1420/1999.
• Fetâva’l-Hindiyye (Fetâva’l-Alemgiriyye). 6. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Alî. Misbâhu’l-münîr. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfa min ilmi’l-usûl. 4 Cilt. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. Medine: Camiatü’l-İslamiyye, ts.
• Hindî, Müttekî b. Hüsamettin. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü ’r-Risâle, 1985.
• Hucvirî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osman. Hakîkat Bilgisi (Keşfü’l-mahcûb). Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• İbn Âbidîn. Muhammed Emin b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr. 13 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. İslam Hukuk Felsefesi. çev. Vecdi Akyüz – Mehmet Erdoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• İbn Kudâme, Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Alem’il-Kütüb, 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisanü’l-ʿArab. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Kahraman, Abdullah. Fıkıh Usulü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. Tenkîhu’l-Fusûl fî İhtisâri’l-Mahsûl fi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2004.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1996.
• Kaya, Eyyüb Said. “Telfik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/401-402. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2017.
• Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kuşeyrî, Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• Leknevî, Abdülalî b. Nizâmiddîn es-Sihâlevî. Fevâtihu’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-Sübût. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Mâlik b. Enes. el-Müdevvenetü’l-Kübrâ. 16 Cilt. Suûdî Arabistan: Vizârâti’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramuz. Mir’âtü’l-usûl fi şerh-i Mirkâti’l-Vüsûl. çev. Haydar Sadıkoğlu. İstanbul: Özgü Yayınevi, 2014.
• Mu’cemü’l-Vasît. Haz: Mecmau’l-Lüğati’l-Arabiyye. Mısır: Mektebetü’ş-Şurûkı’d-Devliyye, 2004.
• Münîb b. Mahmud Şâkir. el-Amel bi’l-ihtiyât fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Riyad: Dâru’n-Nefâis, 1998.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 2 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 2006.
• Nas, Taha. “Yatsı Namazının Son Vaktine Dair Tartışmalara Bir Katkı”. Diyanet İlmî Dergi 50/3 (2014), 9-30.
• Pala, Ali İhsan. İslam Hukukunda İhtiyat İlkesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdü’l-Ber. Katar; y.y., 1984.
• Serahsî, Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serhendî (İmam Rabbânî), Ahmed b. Abdullah b. Zeynelâbidîn. Mektûbât. çev. M. Metin Zirek. İstanbul: İmaj Yayıncılık, 2006.
• Serrâc, Ebu Nasr et-Tûsî. el-Luma’ (İslam Tasavvufu). çev. H. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer b. Muhammed. Avârifü’l-Meârif (Gerçek Tasavvuf). çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkant Yayınları, 2010.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin. Tabakâtü’s-sûfiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Şa’rânî, Abdulvehhâb. Mîzânü’l-kübrâ. çev. A. Faruk Meyan. İstanbul: Furkan Yayınevi, 1980.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İ. Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. çev. Mehmet Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Toksarı, Ali. “İslam’da İhtilafın Yeri”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 285-320.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Zâhidî, Hafız Senâullah. Telhîsü’l-usûl. Kuveyt: Merkezü Mahtûtât ve’t-Türâs ve’l-Vesâik, 1994.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Bahadır. el-Bahru’l-muhît. 6 Cilt. Gardaka: Dâru’s-Safve, 1992.
• Zuhaylî, Vehbe. “Mezhep Hükümlerinin En Kolayını Almada Kurallar”. çev. M. Nurullah Aktaş. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006), 397-432.
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-Fıkhi’l-İslamî. 2 Cilt. Şam: Dâru’l-Fikr, 1986.