KÖPRÜLÜZÂDE FÂZIL AHMED PAŞA (Ö. 1087/1676)’NIN TASAVVUF EHLİNE YAKLAŞIMI

Yıl 2020, Sayı: 11, 91 - 106, 31.08.2020

Mustafa Salih Edis

Öz

Makale; Köprülüler Dönemi’nin ikici sadrazamı, XVII. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış, Fâzıl Ahmed Paşa’nın tasavvuf erbabı ile münasebetlerini içermektedir. Askerî, siyasî ve bürokratik başarılarının yanı sıra felsefe ve fıkıh alanında da yetkin Fâzıl Ahmed Paşa, “Yasağ-ı Bed” ismi ile tarih atılan; semâ, deverân ve zikrin yasaklandığı, Anadolu’daki tekkelerin kapatılmasına varan teşebbüslerin yaşandığı bir dönemin sadrazamıdır. Yasak kararın alınmasında öncülük eden Vânî Efendi’nin görevde yükselmesini sağlaması ve yasağın onun dönemine tekabül etmesi Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın tasavvuf aleyhtarı olarak tanınmasına sebep olmuştur. Buna karşın müntesip ve muhib aile efradına sahip Fâzıl Ahmed Paşa’nın tekke inşa ettirmesi, bazı sûfîlerden eser yazmasını talep etmesi, bazı sûfîleri himayesi altına alması ve kâtipliğini ifa eden sûfî ve sûfî meşrep çevreye sahip olması onun tasavvufî atmosfere uzak olmadığını göstermektedir. Bu bağlamda Estergonlu Şeyh Ali Efendi, Çarhacı Ahmed Efendi, Niyâzî-i Mısrî, Mezâkî, Sâbir Pârsâ, Atpazarî Osman Fazlı Efendi ve Şemseddin Ahmed Efendi gibi şahsiyetler ile münasebetlerine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fâzıl Ahmed Paşa, Köprülü, Sufi, Tasavvuf, Tekke

Kaynakça

• Abdizâde Hüseyin Hüsameddin. 1327. Amasya Tarihi. İstanbul: Dersaadet Hikmet Matbası.
• Ahmed Refik. 1331. Köprülüler. İstanbul: Kütüphane-i Askeri.
• Antakya Şer’iyye Sicili. t.y. C. D.22, B.115.
• Âşıkpaşazâde. 2017. Aşıkpaşaoğlu Tarihi. Editör Hüseyin Nihal Atsız. İstanbul: Ötüken Yayınları. Aşkar, Mustafa. 1998. Niyâzî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri.
• Aynî, Mehmet Ali. 1941. Türk Azizleri I, İsmail Hakkı Bursevî. İstanbul.
• Bursalı Mehmed Tahir Bey. 1972. Osmanlı Müellifleri. Editör A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen. C. II. İstanbul: Meral Yayınevi.
• ———. 1975. Osmanlı Müellifleri. Editör İsmail Özen. C. III. İstanbul: Meral Yayınevi.
• ———. t.y. Osmanlı Müellifleri. Editör A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen. C. I. İstanbul: Meral Yayınevi.
• Çalışır, M. Fatih. 2019. “Köprülü Sadrazamlar ve Sûfî Çevreler”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf, editör Ercan Alkan. İstanbul: İSAR.
• Çetin, Osman. 1990. Anadolu’da İslamiyetin Yayılışı. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Çetiner, Bedrettin. 1998. “Atpazarî Osman Fazlı ve el-Lâihâtü’l-berkıyyât Adlı Tasavvufî Tefsir Risalesi”. MÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 16-17 (1999): 7-54.
• Danışman, Zuhuri. 1965. Osmanlı İmpartorluğu Tarihi. C. X. I-XIV c. İstanbul: Yeni Matbaa.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. 1995. Zübde-i Vekâyât. Editör Abdülkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Doğramacı, Baha. 1988. Niyazi-yi Mısrî Hayatı ve Eserleri. Ankara: Kadıoğlu Matbaası.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. 1972. “Niyâzî-i Mısrî”. Şarkiyat Mecmuası, sy VII: 183-226. ———. 1983. Mevlana’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Hammer, Joseph von. 1947. Osmanlı Devleti Tarihi (1066-1086) (1656-1676). Çeviren Mehmet Ata. C. XI. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Hüseyin Ayvansarayî. 1281. Hadîkatü’l-Cevâmî. İstanbul: Mabaa-i Âmire.
• İbn Kemâl. t.y. fî tahkîki’r-Raks ve’d-Deverân. Süleymaniye Ktp. Murad Buharî Kit. nu.327.
• İnalcık, Halil. 2015. Devlet-i ’Aliyye. C. III. IV c. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İsmail Hakkı Bursevî. 1994. Kitabu Tamâmu’l-Feyz fî bâbi’r-Ricâl. Editör Ramazan Muslu. İstanbul: MÜSBE Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kara, Mustafa. 2008. Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır Yayıncılık.
• ———. 2015. Tekkeler ve Zâviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kâtip Çelebi. 1286. Mîzânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehakk. C. MF nu: 1009. TBMM Kütüphanesi El Yazması Eserler.
• “Köprülüzade Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa’nın İzmir’de bulunan vakfı gelirlerinden maaşını almak üzere...” 1175. AE:SMST.III Gömlek:175 Sıra 13799. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
• Küçük, Hasan. 1976. Osmanlı Devletini Tarih Sahnesine Çıkaran Kuvvetlerden Biri: Tarikatlar ve Türkler Üzerindeki Müsbet Tesirleri. İstanbul: TÜRDAV.
• Mehmed Nazmi Efendi. 2011. Hediyyetü’l-İhvân (Osmanlılarda Tasavvufî Hayat-Halvetilik Örneği). Editör Osman Türer. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Mehmed Neşrî. 1949. Kitâb-ı Cihan-Nümâ (Neşrî Tarihi). Editör Faik Reşit Unat ve Mehmed A. Köymen. C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ———. 1957. Kitâb-ı Cihan-Nümâ (Neşrî Tarihi). C. II. I-II c. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mehmed Raşid. 1282. Raşid Tarihi. C. I. İstanbul.
• Mehmed Zâkir Şükrü. 1980. Die Istanbuler Derwisch-Konvente Und hre Scheiche (Mecmuâ-ı Tekâyâ). Editör M. Serhan Taşyi. Berlin.
• Mehmed Ziya. t.y. Yenikapı Mevlevîhânesi. Editör Yavuz Senemoğlu. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Mermer, Ahmet. 1991. Mezâkî Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi. 2018. Tezkiretü’ş-Şuarâ. Editör Adnan İnce. Ankara: T.C. Kütür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Mustafa Lütfi. 1309. Tuhfetü’l-Asrî fî Menâkıbi’l-Mısrî. Bursa: Emîrî Matbaası.
• Mustafa Nâimâ. 1383a. Nâimâ Tarihi. C. VI.
• ———. 1383b. Nâimâ Tarihi. C. V.
• Nâblusî, Abdulganî b. İsmâil en-. 2009. el-Ukûdü’l-Lü’lüiyye fî Tarîki’s-Sâdeti’l-Mevleviyye. Editör Bekrî Alâeddîn. Dımaşk: Dâru’n-Nînevâ.
• Nâ’ilî-i Kadîm. 1990. Nailî Divanı. Editör Haluk İpekten. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Naîmâ Mustafa Efendi. 1967. Naîmâ Târihi. Çeviren Zuhuri Danışman. C. VI. I-VI c. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
• Necdet, Yılmaz. 2001. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Niyâzî-i Mısrî. t.y. Mecmua. Orhan Bölümü, Bursa Eski Eserler Kütüphanesi, n.690.
• Ocak, Ahmet Yaşar. 2013. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15-17. Yüzyıllar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf. 2006. Sefîne-i Evliyâ. Editör Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz. C. V. I-V c. İstanbul: Kitabevi.
• Öngören, Reşat. 2016. Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özbilgen, Erol. 2014. Bütün Yönleriyle Osmanlı Âdâb-ı Osmâniyye. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özcan, Abdülkadir. 2002. “Köprülüzade Numan Paşa”. Içinde , XXVI:265-67. Ankara: DİA.
• Özdemir, Rifat. 1994. “Osmanlı Devleti’nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sy 5: 259-310.
• Özel, Recep Orhan. 2013. “Yûsuf Sinânüddîn el-Amâsî (1000/1592) ve ‘Tebyînü’l-Mehârim’ Adlı Eseri Yûsuf Sinânüddîn el-Amâsî and ‘Tabyîn al-Mehârim’”. Usul İslam Araştırmaları 20 (20): 113-40.
• Öztürk, Özkan. 2017. Siyaset ve Tasavvuf: Osmanlı Siyasî Düşüncesinde Tasavvufun Tezahürleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Sturdza, Mihail Dimitri. 1983. Dictionnaire historique et généalogique des grandes familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople. Paris. Sühreverdî, Ömer b. Muhammed. 1427. Avârifü’l-Meârif. Editör Tevfik Ali Vehbe ve Ahmed Abdurrahîm Sâyih. C. I. I-II c. Kahire: Mektebe es-Sekafetü’d-Dîniyye.
• Şeyhî Mehmed Efendi, ve Abdülkadir Özcan. 1989. Vakayiu’l-Fudalâ. C. I. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şimşirgil, Ahmet. 2002. “Anadolu’da Tarihi Yollar ve Şehirler Semineri”. Anadolu’da Tarihi Yollar ve Şehirler Semineri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda. 2004. “Mevleviyye”. Içinde DİA, XXIX:468-75. Ankara: TDV Yayınları.
• Tatcı, Mustafa, ve Çam Mevlüt. 2015. Arşiv Belgelerine Göre Niyâzî-i Mısrî ve Dergâhları. Ankara: TİKA.
• Thevenot, Jean. 1978. 1655-1656’da Türkiye’de. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Tok, Eda. 2015. “17. Yüzyıl Mevlevî Şairlerinin Şiirlerinde Mevlânâ ve Mevlevîlik”. Sakarya: SÜSBE.
• Topçu, Sultan Murat. 2015. Gücün Mimariye Yansıması Köprülüler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Türer, Osman. 2011. Osmanlılarda Tasavvufî Hayat. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Uzluk, Şehabeddin. 1946. Mevlâna’nın Türbesi. Konya: Konya Halkevi Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1954. Osmanlı Tarihi (XVI. Yüzyıl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna Kadar). C. III/1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ———. 1984. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. Ankara.
• “Üsküb’deki bilcümle camii mescid ve tekkelerin varidatı”. 1277. A. MKT. MHM. Gömlek 220 sıra 90. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
• Yılmaz, Ömer. 2019. “Tasavvuf, Tarîkat ve Tekkelerin Türk Toplumundaki Tesir ve Tezahürleri”. Içinde Osmanlı Devleti’nde Padişah-Sûfî İlişkileri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yoldaş, Kazım. t.y. “XVII. Yüzyıl Mevlevî Şairlerinden Sâbir Pârsâ (Hayatı ve Eserleri)”. İlmî Araştırmalar, sy XVI: 125-34.
• Yurdaydın, Hüseyin. 1963. “Üstüvanî Risâlesi”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi X: 71-78.
• Yûsuf Sinânüddîn el-Amasî. t.y. Tebyînü’l-Mehârim. C. nu: 1346. Manisa Yazma Eserler Kütüphanesi.
• Zekeriya, Işık. 2017. Şeyhler ve Şahlar: Osmanlı Toplumunda Devlet-Tarîkat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri. İstanbul: Çizgi Kitapevi Yayınları.