Şax İsmail, Mîrên Kurd u Destderketina Dîyarbekir ji İranê

Yıl 2021, Sayı: 5, 124 - 141, 30.11.2021

Çevirmen: Ercan Gümüş

Öz

Safevi Devleti’nin doğuşu ve Akkoyunlu hanedanının bunlara yenilip Diyarbekir’e kaçmasıyla terkettikleri yerlerde önemli siyasi gelişmeler yaşandı. Şah İsmail Safevi ve Sultan Selim Osmani’nin yürüttüğü siyasetin karşılaşma ve çarpışma yeri olan Çaldıran Savaşı, patlak verince, Diyarbekir ve çevresindeki Kürd hükümdarlar da bu iki siyasi güç arasında taraf tutarak konumlanmak zorunda kalmıştı. Ayrıca bu tarihten itibaren Doğu Anadolu’nun Müslüman İran’dan bütünüyle kopması önemli tarihi meselelerdendir ki Kürdlerin buradaki rolü incelenmeyi haketmektedir. Diyarbekir ve Cizre çevresindeki Kürdlerin Şah İsmail ve Osmanlı padişahının güttükleri siyasetteki rolü neydi? Bunların Çaldıran Savaş’nın sonuçlarına nasıl bir etkisi oldu? Bu çalışma zikredilen sorulara cevap vermeyi amaçlamaktadır. Anlaşılmaktadır ki, Şah İsmail’in Diyarbekir havalisindeki Kürd kabilelere yönelik siyaseti ve bu kabilelerin takındıkları tutum, İran ile Osmanlı Devleti arasındaki sınır değişikliklerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Bu çalışma göstermektedir ki, Kürdlerin Akkoyunlu şehzadelerine meyletmesi, bunların Kızılbaşlarla olan çatışması, Kızılbaşların Kürd mirlerinin yerine yönetici ataması ve Kürdlere yönelik siyaseti, Çaldıran mağlubiyeti ve nihayet mezhep düşmanlığının yarattığı ihtilaflar, Diyarbekir’in Safeviler elinden çıkmasına yol açtı.

Anahtar Kelimeler

Kurd, Safevî, Osmanî, Dîyarbekr, Çêldiran

ŞAH İSMAİL, KÜRD ÜMERASI VE DİYARBEKİR’İN İRAN’DAN AYRILMASI

Öz

Safevi Devleti’nin doğuşu ve Akkoyunlu hanedanının bunlara yenilip Diyarbekir’e kaçmasıyla terkettikleri yerlerde önemli siyasi gelişmeler yaşandı. Şah İsmail Safevi ve Sultan Selim Osmani’nin yürüttüğü siyasetin karşılaşma ve çarpışma yeri olan Çaldıran Savaşı, patlak verince, Diyarbekir ve çevresindeki Kürd hükümdarlar da bu iki siyasi güç arasında taraf tutarak konumlanmak zorunda kalmıştı. Ayrıca bu tarihten itibaren Doğu Anadolu’nun Müslüman İran’dan bütünüyle kopması önemli tarihi meselelerdendir ki Kürdlerin buradaki rolü incelenmeyi haketmektedir. Diyarbekir ve Cizre çevresindeki Kürdlerin Şah İsmail ve Osmanlı padişahının güttükleri siyasetteki rolü neydi? Bunların Çaldıran Savaş’nın sonuçlarına nasıl bir etkisi oldu? Bu çalışma zikredilen sorulara cevap vermeyi amaçlamaktadır. Anlaşılmaktadır ki, Şah İsmail’in Diyarbekir havalisindeki Kürd kabilelere yönelik siyaseti ve bu kabilelerin takındıkları tutum, İran ile Osmanlı Devleti arasındaki sınır değişikliklerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Bu çalışma göstermektedir ki, Kürdlerin Akkoyunlu şehzadelerine meyletmesi, bunların Kızılbaşlarla olan çatışması, Kızılbaşların Kürd mirlerinin yerine yönetici ataması ve Kürdlere yönelik siyaseti, Çaldıran mağlubiyeti ve nihayet mezhep düşmanlığının yarattığı ihtilaflar, Diyarbekir’in Safeviler elinden çıkmasına yol açtı.

Anahtar Kelimeler

Kürdler, Safeviler, Osmanlı, Diyarbekir, Çaldıran

SHAH ISMAIL, THE KURDISH EMIRATES AND THE SEPARATION OF DIYARBEKIR FROM IRAN

Öz

With the birth of the Safavid State and the Akkoyunlu dynasty's defeat to them and fleeing to Diyarbekir, important political developments took place in the places they left. When the Chaldiran War broke out, which was the meeting place of the politics of Shah Ismail Safavid and Sultan Selim Osmani, the Kurdish rulers in around Diyarbekir had to take sides between these two political powers. In addition, since this date, the complete separation of Eastern Anatolia from Muslim Iran is one of the important historical issues, and the role of the Kurds here deserves to be examined. What was the role of the Kurds around Diyarbekir and Cizre in the politics of Shah Ismail and the Ottoman sultan? What effect did these have on the results of the Chaldiran War? This study shows that the inclination of the Kurds towards the Akkoyunlu princes, their conflict with the Qizilbash, the appointment of administrators by the Qizilbash instead of the Kurd mirs and their policy towards the Kurds, the defeat of Chaldiran and finally the conflicts created by sectarian enmity caused Diyarbekir to be taken from the Safavids.

Anahtar Kelimeler

Kurds, Safavids, Ottomans, Diyarbekir, Chaldiran

Kaynakça

• Erdelan, Hüsrev bin Muhammed bin Menuçehr (2536) Lubbü’t-Tevarih: Tarih-i Erdelan, Tehran, İntişarat-ı Kanun-ı Hanevadegi-yi Erdalan.
• Ispanakçı Paşazade, Muhammed Arif (1379), Inkılabü’l-İslam Beynel Havvas Ve’l-Amm, Be Kuşeş-i Resul Caferiyan, Kum, İntişarat-ı Delil.
• Emini Herevi, İbrahim (1383), Fütuhat-ı Şahi, Tashih: Muhammed Rıza Nesıri, Tehran: Emcümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi.
• Bidlisi, Şeref Han bin Şemseddin (1377), Şerefname (Tarih-i Mufassal-i Kürdistan) Be İhtimam-i V. V. Zernof, Tehran: Esatir.
• Por Geştal, Hammer (1387), Tarih-i İmparatori-yi Osmani, Tercüme: Mirza Zeki Ali Abadi, Be İhtimam-i Abdulkerim Cerbezedar, Tehran, Esatir.
• Pur Muhammedi Emleşi, Nasrullah; Sureni, Brumend (1391), Berresi-yi Nakş-ı Kebayil-i Kürd der Devre-i Hükümrani-yi Şah Tahmasb-ı Evvel, Peyam-i Beharistan, Sal-i Çaharem, Şomare 16, ss. 450-467.
• Tarih-i Alem Ara-yi Safevi (1363), Be Kuşeş-i Yedullah Şükri, Tehran, İntişarat-ı Itlaat.
• Cihangüşa-yı Hakan (1364), Be Kuşeş-i Allah Duta Mezter, İslamabad: Merkez-i Tahkikat-ı Farsi-yi İran ve Pakistan.
• Çelebi, Evliya (1364), Seyahatname-i Evliya Çelebi, Tercüme: Faruk Keyhüsrevi, Urmiye, İntişarat-ı Selahaddin-i Eyyübi.
• Hakkı Uzun Çarşılı, İsmail (1368), Tarih-i Osmani, Tercüme: İrec Nubaht, Tehran: İntişarat-ı Keyhan.
• Hândmîr (1362), Habibe’s-Siyer, be Kuşeş-i Mahmud Debir Siyaki, Tehran: Hayyam.
• Rumlu, Hasan Bey (1357), Ahsenü’t-Tevarih, Tashih: Abdulhüseyin Nevai, Tehran: İntişarat-ı Babek.
• Roimer, Hans Robert Roimer (1385), İran der Rah-i Asr-ı Cedid, Tercüme: Azer Ahançi, Tehran: Danişgah-i Tehran.
• Zeki, Muhammed Emin (1377), Kürd ve Kürdistan, Tercüme: Habibullah Tabani, Tebriz: İntişarat-ı Aydin.
• Sefernameha-yi Veneziyan der İran (1381), Tercüme: Menuçehr Emiri, Tehran: İntişarat-ı Hârezmi.
• Sultani, Muhammed Ali (1382), Tarih-i Tahlil-i Ehl-i Hak (Kıyam ve Nohzet-i Aleviyan), Tehran: Neşr-i Süha.
• Sümer, Faruk (1371), Nakş-ı Türkan-ı Anadolu der Teşkil ve Tovsiye-yi Devlet-i Safevi, Tercüme: İhsan Neraki ve Muhammed Taki İmami, Tehran: Neşr-i Gostere.
• Seyyid Hüseyinzade, Hadi (1367), “Bidlisi”, Daireü’l-Mearif-i Bozorg-i İslami, C. 12, ss. 573-574.
• Savory, Roger (1378), İran-ı Asr-ı Safevi, Tercüme: Kambiz Azizi, Tehran: Neşr-i Merkez.
• Savory, Roger (1380), Der Bab-ı Safeviyan, Tercüme: Ramazan Ali Ruhullahi, Tehran: Neşr-i Merkez.
• Shaw, Jay Stanford (1370), Tarih-i İmparatori-yi Osmani ve Türkiye-yi Cedid, Tercüme: Mahmud Ramazanzade, Meşhed: Asitan-ı Kuds.
• Ğaffari Kazvini, Kadı Ahmed (1343), Tarih-i Cihan Ara, Tehran: Kitabfuruşi-yi Hafız.
• Ferruhi, Yezdan ve Eminpur, Areş (1393), Pejuheşi Derbare-yi Teamulat-ı Siyasi-yi Kabayil-i Kürd ba İttihadiye-i Nizami-yi Karakoyunlu, Du Faslaname-i İlmi Pejuheşi Tarihname-i İran Ba’d ez İslam, Tebriz, Sal-i Çaharem, Şomare Heştom, Behar ve Tabistan 93, ss. 171-194.
• Feridun Bey, Ahmed (K. 1236), Münşeatü’s-Selatin, İstanbul.
• Kazvini, Budak Münşi (1378), Cevahirü’l-Ahbar, tashih, Tehran: Miras-ı Mektub.
• Mesture Kürdistani, Mah Şeref (1332), Tarih-i Erdelan, ba Mukaddime, Tashih ve Tahşiye-i Nasır Azadpur, Kirmanşahan, Çaphane-i Behrami.
• Kazvini, Yahya bin Abdullatif (1386), Tashih: Mir Haşim Muhaddis, Tehran: Encümen-i Asar-ı Mefahir-i Ferhengi.
• Felsefi, Nasrullah (1347), Çend Makale-i Edebi ve Tarihi (Makale-i Ceng-i Çaldıran), Tehran: İntişarat-ı Vahid.
• Kürd ve Kürdistan le yekem Ensiklopedya-yi Türki le Mejuda (2008), Kamusu’l-Alam-i Şemseddin Sami, Tercüme: ez Türki-yi Osmani be Türki-yi Türkiye Emin Bozarslan, Tercüme: ez Türki be Kürdi Ahmed Takane, Hewler (Erbil), Balavkerave-yi Aras.
• Mezavi, Mişelm (1388), Peydayeş-i Devlet-i Safevi, Tercüme: Yakub Ajend, Tehran: Neşr-i Gostere.
• Mustafa Emin, Nuşirevan (2006), Tarih-i Siyasi Kürdha, Tercüme: İsmail Bahtiyari, Süleymaniye: Benke-yi Jin.
• McDowall, David, (1380), Tarih-i Muasır-ı Kürd, Tercüme: İbrahim Yunusi, Tehran: Neşr-i Paniz.
• Nevai, Abdulhüseyin ve Abbaskulu Ğaffariferd (1381), Tarihü’t-Tahevvülat-ı Siyasi, İçtimai, İktisadi ve Ferhengi-yi İran der Devre-yi Safevi, Tehran: İntişarat-ı Semt.
• Nuri, Feridun ve Nuri, Cafer (1390), Vakavi-yi Roykerd-i Şah İsmail Evvel be Şoreş-i Umera ve Seran-ı Kürd (907-930), Peyam-ı Beharistan, D. 2, Ş. 13.
• Van Bruyinsen, Martin (1378), Camiaü’ş-Şinasi Merdom-i Kurd (Ağa, Şeyh ve Devlet), Tercüme: İbrahim Yunusi, Tehran: Paniz.
• Yasemi, Reşid (1363), Kürd ve Peyvestegi-yi Nejadi ve Tarihi-yi U, Tehran: Emir-i Kebir.
• Aboona, Hirmis (2008), Assyrians, Kurds, and Ottomans: intercommunal relations on the periphery of the Ottoman empire, Amherst, New York: Cambria Press.
• McDowall, David (2000), “The Kurdish question: a histirical review” in Philip G. Kreyenbroek and Stefan Sperl (Editor), The Kurds A Contemporary Overwiev, London and New York: Routledge.
• Minorsky V., (1986), Kurds, Kurdistan, Encyclopedia of Islam, Second edition, Leiden: Brill, Vol: V, pp: 447-467.
• Mitchell, Colin. P, (2009), The Practise of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric, London& New York: I. B. Tauris Publishers.
• Newman, Andrew J, (2006), Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire, London&New York: I. B. Tauris & Co Ltd.
• Woods, E. John, (1999), The Aqqoyunlu: clan, confederation, empire, Salt Lake City: The University Of Utah Press.