The Art of Molemma in Eastern Literature - Example of Kurdish-Kurmanji Poetry-

Yıl 2020, Sayı: 1, 9 - 21, 20.06.2020

Abdulhadi Timurtaş

https://doi.org/10.5281/zenodo.3894385

Öz

Of course, the art of molamma is a very important example of communication and assistance, and of language skills and friendships. We often find this art in the poems of non-Arab Muslim peoples. The classical poems of Kurdish, Persian and Turkish are especially decorated with this art. Molamma art not only serves as an art, but also as a brotherhood between languages. With this art several languages come together and give the poem a different color. Similarly, this art recognizes the possibility of statements and references to languages.
In classical Kurdish-Kurmanji literature, Mala Cizîrî, Ahmed Khanî, Mala Hussein Batayî, Seyyid Alî Findikî, and Shaykh Abdurrahman Shawouri make more use of this art in his poems and poems. The Kurdish poet uses the art of molamma, sometimes in two languages, sometimes in three languages and sometimes in four languages. I hope this study reveals the friendship and friendship of all three languages. All of the examples we will give in this research belong to the Kurmanji dialect of Kurdish. The same art clearly shows itself in the other dialects of Kurdish such as Zaza, Soranî and Goranî with the same power and beauty.
Classical Kurdish poets were mostly Islamic scholars. Therefore, their relationship with Arabic is very strong, and even Arabic was a language that originated their culture and thoughts. Similarly, Persian had a great influence in Mesopotamia and came second after Arabic in terms of influence.
The article focused on the place of malemma art in Middle Eastern literatures and examined in Kurdish literature in terms of content, form and types. The importance of this art in Kurdish literature and how much influence it was tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Molamma, Middle East

Hunera Mulemme‘ê di Edebiyata Rojhilat de -Mînaka Şi‘ra Kurdî-Kurmancî-

Öz

Kuşkusuz mülemma sanatı, diller arasındaki ilişki, etkileşim, karşılaştırma ve dostluk için önemli bir sanattır. Bu sanatı daha yaygın olarak Arap olmayan Müslüman toplumların edebiyatında görmekteyiz. Özellikle klasik Kürtçe, Türkçe ve Farsça şiirlerin bu sanatla bezendiğini görmekteyiz. Buna göre mülemma sadece edebi bir sanat görevini görmüyor o aynı zamanda diller arasında kardeşlik bağını kurma görevini de görüyor. Bu sanat aracılığıyla birkaç dil yan yana gelip şiire farklı bir renk veriyor. Bunun yanında bu sanat edebiyatların birbirleriyle karşılaştırma imkânını da sağlıyor.
Klasik Kürt-Kurmancî edebiyatında, Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Mele Husynê Bateyî, Seyyid Eliyê Findikî û Şêx Ebdurrahmanê Şawurî gibi şairler bu sanatı sık sık şiirlerinde kullanmışlardır. Bunlar kimi zaman mülemma sanatını iki dille, kimi zaman üç dille ve kimi zamanlarda da dört dille kullanmışlardır. Bu araştırmada vereceğimiz örneklerin tümü Kürtçenin Kurmancî lehçesine aittir. Aynı sanat Kürtçenin Zazaca, Soranî ve Goranî gibi diğer lehçelerinde de aynı güç ve güzellikle kendini açıkça göstermektedir.
Klasik Kürt Edebiyatı şairleri, çoğunlukla aynı zamanda İslam âlimleri idiler. Bu yüzden Arapçayla ilişkileri çok güçlüdür, hatta Arapça onların kültür ve düşüncelerine kaynaklık eden bir dildir. Aynı şekilde Farsça da Mezopotamya’da büyük bir etkiye sahip olup etki bakımından Arapçadan sonra ikinci sırada gelmektedir. Türkçe’nin Anadolu’da ve Kürt halkı arasında önemli bir köşeyi işgal ettiği ayrı bir gerçektir.
Makalede mülemma sanatının Ortadoğu edebiyatlarındaki yeri üzerinde duruldu ve Kürt edebiyatında içerik, şekil ve türleri bakımından incelendi. Bu sanatın Kürt edebiyatındaki önemi ve ne derece etki ettiği tespit edilmeye çalışıldı.  

Anahtar Kelimeler

Mülemma, Ortadoğu, Arap Edebiyatı

Hunera Mulemme‘ê di Edebiyata Rojhilat de -Mînaka Şi‘ra Kurdî-Kurmancî-

Öz

Bêguman, hunera mulemme‘ê mînakek gelek girîng e ji bona têkilî, alîkarî, beredan û hevaltiya zimanan. Em vê hunerê bi piranî di helbestên gelên Misilman yên ne Ereb de dibînin. Bi taybetî helbestên klasik yên Kurdî, Farisî û Tirkî bi vê hunerê hatine xemilandinê. Vêca mulemme‘ ne tenê wezîfeyek hunerî dibîne, di heman demê de wezîfeyeke biratiya di neqeba zimanan de jî dibîne. Bi vê hunerê çend ziman têne cem hev û rengek cuda didine helbestê. Wekî din jî ev huner îmkana danberhev û muqarena zimanan jî nişan dide.
Di edebiyata Kurdî ya klasik a zaravayê Kurmancî de Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Mela Huseynê Bateyî, Seyyid Eliyê Findikî û Şêx Ebdurrahmanê Şawurî di qesîde û helbestên xwe de bi zêdeyî ev huner bi kar anîne. Carinan bi du zimanan, carinan bi sê zimanan û carinan jî bi çar zimanan hunera mulemme‘ê bi kar anîne. Minakên ku em di vê lêkolînê de nişan didin tev ji edebiyata Kurdî ya klasîk a bi zaravayê Kurmancî ye. Heman huner bi eynî hêz û xemlê di zaravayên Kurdî yên din de jî xwe bi eşkere nîşan dide; mîna Soranî û Zazakî û Goranî.
Şairên Kurd ên klasîk, bi piranî di heman demê de alim û zanyarên dînê Îslamê ne jî, Bo vê yekê têkiliya wan bi zimanê Erebî re jî gelek xurt e. Weharenge zimanê Farisî jî di herêma Mezopotamyayê de xwediyê bandorek gelek girane. Herwiha zimanê Tirkî jî li Anatolyayê û di nav gelê Kurd de quncikek e din işxal dike. Bo vê yekê şairên Kurd gelek girîngî dane van hersê zimanan.
Di vê gotarê da bi gelemperî li ser cihê hunera muleme‘ê di edebiyata rojhilatê da tê sekinandin û di helbesta Kurdî da bikaranîna vê hunerê ji alîyê ruxsarî û naverokê ve tê vekolandin û bandora vê hunerê ka li ser helbesta kurdî çiqas çêbûye tê tesbîtkirin.  

Anahtar Kelimeler

Mulemme‘, Rojhilat, Edebiyata Erebî

Kaynakça

• ‘Ekkawî, In‘am, el-Mu‘cemu’l-Mufessel fî ‘Ulûmi’l-Belaxe, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• Adak, Abdurrahman, “Altı Dilde Şiir Yazan Bir Şair: Şükri-i Bitlisî”, I. Uluslararası Dünden Bu Güne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Weşanên Beyan, 2008, (673-690).
• Adak, Abdurrahman, “Şewqiyê Xanî li Pey Şopa Ehmedê Xanî: Berawirdkirinek li Ser Mulemme‘ên Wan ên Çarzimanî”, Nûbihar Akademî, 5, 2016: (36-65).
• Aksoy, Hasan, “Kınalızade Ali Çelebi ve Mülemma‘ Na‘tı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Dergisi, 5-6, (İstanbul, 1993), 125-144.
• Bekki, Salahaddin, “Âşık Tarzı Şiir Geleneğinde Mülemma”, I. Uluslararası Âşık Sümmâni ve Âşıklık Geleneği Sempozyumu Bildirileri, Amedeyiya Abdülkadir Erkal, Ankara: Weşanên Birleşik, 2012, 485-500.
• Botî, Ebdulhadî, “Di Şiîra Kurdî de Mulemme‘/Pir-zimanî: Mînaka Ehmedê Xanî”, Nûbihar, 107, (2012).
• Cizîrî, Mele Ehmed, Diwana Melayê Cizîrî, Berhevkirina Tehsîn İbrahim Doskî, Dihok: Weşanên Hukumeta Herêma Kurdîstana Iraqê, Wezareta Rewşenbîrî, 2000.
• Curcanî, Seyyid Şerîf Elî b. Muhammed, et-Te‘rîfat, Stenbol: Metbea Es‘ed Efendi, 1300.
• ed-Daqûqî, Îbrahîm, “el-Mulemme‘at”, et-Turasu’ş-Şa‘bî, 1/3, (Bexdad: 1963), 321-329.
• Doskî, Tahsin İbrahim, Cewahiru’l-Me‘ânî Fi Şerhi Diwani Ehmed el-Xanî, Erbil: Daru Sipirêz, 2005.
• Doskî, Tehsîn İbrahim, Bağê Îrem Geştek li Nav Şi‘ra Kurmancî ya Klasîk Amedekariya M. Zahir Ertekin, (İstanbul, Weşanêm Dara, 2020), 10-16.
• Doskî, Tehsîn İbrahîm û Ertekin, M. Zahir, “Mela Mehmûd An Jî Hemîdî: Şa‘irê Berî Melayê Cizîrî û Yekem Mulemme‘ a Kurdî” Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi,5/9, 2019: (43-61).
• Doskî, Tehsîn İbrahim û Doskî, Muhsin, Melayê Bateyî Jîyan û Berhem, Hewlêr: Weşanên Sipîrêz, 2005.
• Feqîr, Ehmed, Dîwana Şêx Ehmedê Feqîr, Berhevkirina Tehsîn Îbrahîm Doskî, Hewlêr: Ekadîmiya Kurdî, 2017.
• Findikî, Seyyid Eli, Diwan, Amedeyîya Selman Dilovan, Stenbol: Weşanên Nûbihar, 2000.
• Fuzulî, Fuzülînin Divanı, Amedeyîya Kenan Akyüz û hevalên wî, Ankara: Weşanên Akçağ, 1990.
• İbn Menzûr, Lisanu’l-‘Ereb, Beyrut: Daru Ihyai’t-Turasi’l-‘Erebî, 1995.
• Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Weşanên Akçağ, 1989.
• Qehremanî, ‘Elî, “Ensebu’l-Ewzan we Ecmeluha fi’ş-Şi‘ri’l-Mulemme‘”, http://www.alfaseeh.com/vb/showthread.php?t=51356, (10.09.2019)
• Qehremanî, Elî Esxer, “Fennu’l-Mulemme‘ “Heleqetu’l-Wesl Beyne’ş-Şi‘reyn el-‘Erebî we’l-Farisî”, Mecelletu Dîrasat fi’l-Luxeti’l-Erebiyye we Adabiha, 6, (2011), 77-100.
• Qindîl, Îs‘ad Ebdulhadî, Funûnu’ş-Şi‘ri’l-Farisî, Beyrut: Daru’l-Endelus, 1981.
• Ertekin, Nurettin, Tesewif Di Dîwana Şeyda De, Bingöl: Zaningeha Bîngolê, Enstituya Zimanên Zindî, Teza Mestera Neçapbûyî, 2018.
• er-Raduyanî, Muhemmed bin ‘Umer, Tercumanu’l-Belaxe, Tehran: Şerîketê Întîsaratê Esatîr, 1362.
• Sönmez, Nesîm, Dîwana Şêx Muşerrefê Xunûkî Metn û Lêkolîn, Diyarbekir: Weşanên Seyda, 2018.
• Şawurî, Şex Ebdurrehman, Dîwan, Amedeyiya Muhemmed Muxlis Şawurî, Stenbol: Weşanên Nûbihar, 2013.
• Xanî, Ehmed, Dîwana Ehmedê Xanî, Berhevkirina Tehsîn Îbrahîm Doskî, Dihok: Sipîrêz, 2016.
• Xanî, Ehmed, Nûbihar, Stenbol: Metbea Ehmed Kamil, 1323.
• Xunûkî, Şêx Muşerrref, Şêx Muşerrefê Xunûkî û Şairên Malbata wî, Amedekirina Xalid Sadînî û Tehsîn Doskî, Dihok: Wezareta Rewşenbîrî û Lawan, 2013.
• Varol, Murat, “Şiiri Mulemma ê Şairanê Edebiyatê Zazakî”, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi,3/6, 2017: (51-65).
• el-Watwat, Reşîduddîn, Heda’iqu’s-Sihr fî Deqa’iqi’ş-Şi‘r, Tarîb, İbrahîm Emîn eş-Şewaribî Kahire: Matbaatu Lecneti’t-Telîf we^t-Tercume, 1945.
• Ya‘qûb, İmîl Bedî‘, el-Mu‘cemu’l-Mufessel fî ‘İlmi’l-‘Arûd we’l-Qafiye we Funûni’ş-Şi‘r, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1991.
• Yıldırım, Kadri, “Klasik Arap, Fars, Türk ve Kürt Şiirinde Mülemma”, Kuvara Mulemma, 1, 2013: (6-10).
• Yıldız, Ayhan û Ertekin, M. Zahir, “Mela ‘Ebdul’ezîzê Bitlîsî/Şeyda/ (1855-1924) Mulemme‘a Wî ya Çar Zimanî”, Nûbihar, 151, 2020.