Stranên Ehlê ‘Ilm û ‘Irfanê: Qesîdebêjî

Yıl 2020, Sayı: 1, 45 - 57, 20.06.2020

Müslih Sezer

https://doi.org/10.5281/zenodo.3895054

Öz

Kasidehanlar/meddahlar, dengbêjler gibi söze ruh üfleyerek, müzik ve güfte ile beraber sözlerine bir ulvilik bahş ederler. Kaside okuma geleneği Kürtler arasında kutsal bir gelenek olarak kabul edilmiş ve toplumda kendine değerli bir yer edinmiştir. Yüzlerce yıldır, bu geleneksel doku, kasidehanlar tarafından farklı mekânlarda icra edilmektedir.
Bu dengbêjlik çeşidi kaynağını İslamî kültür ve düşünceden almaktadır çünkü kaside bir nazım şekli olarak dinî şahsiyetleri medh etmeye yeltenmiştir. Bu konuda yazılan kasideler, bazı müzik aletleri ile (def, arbane, kaval…) kasidehanlar tarafından okunmaktadır. Medrese, hankâh, tekke ve tarikatların diğer mekânları kasidehanların icra mekânlarıdır. Onlar hem bu mekânlarda eğitim görmüşler hem de buralarda hüner ve marifetlerini sergilemişlerdir.
Kaside okuma, bir dengbejlik çeşidi olarak görülmektedir fakat görülüyor ki söylem ve icra metodlarıyla ondan farklıdır. Kasidehanların ses, beste ve güftelerinin izini sürerek, kasidehanların kendilerine amaçları doğrultusunda temelde bazı kaideler yaptıklarını ve bu yolda çalışmalarını icra ettiklerini gördük. Bu çalışmada; kaside okuma geleneği nasıl ortaya çıktı, ne terennüm ediyor, beste ve güfteleri nerede icra ediyor, açıklamaya çalıştık. Toplumda qasidehan ve kıssahan olarak tanınan kişilerin söz ve güftelerinin izini sürerek, kasidelerini analiz ederek bunların ilim ve irfan ehlince ortaya çıkarıldığını tespit ettik. Bu makalenin amacı; kaside okumanın ne olduğu, nasıl ortaya çıktığı, hangi kaynaktan beslendiği, nasıl icra edildiği, stranlardan ne şekilde farklı olduğunu açaıklamaktır.

Anahtar Kelimeler

Qesîdebêjî, Qesîde, qesîdebêj, medrese

Teşekkür

Teşekkürler tüm emeği geçenlere...

STRANÊN EHLÊ ‘ILM Û ‘IRFANÊ: QESÎDEBÊJÎ

Öz

Qasida singer gives a soul to words like folk musicians by means of his/her voice and lyrics. It is very common and very crucial among kurds and kurdish folklore. This tradition has been realized for a long time by qaside singers in many different places.
This kind of art gets its backround from islamic idea and culture, because it has been written onto religious. The qasides which have been written about those matters have been sung by some instruments such as tambourine, flute by qaside musicians. Madrasa, caravansary, dervish lodges and tariq places are qaside singers’ platforms. They both get education in these places and demonstrate their artificial abilities.
Singing of qasida is seen as a kind of ballad. However we see that it differs from it in terms of its style, realizing and singing. After we have searched the voice and lyrics of qaside singers, we have seen that they have some original different aspects and follow their ways. We have stated how qaside musicians come out, what they sing and especially where they they do this affair. After having found the works about this topic, we have tried to make analysises about them which the men of knowledge and tariq realized. This article aims to explain when and how qaside music and musicians have come out. And also what backround it depends and how it is realized is another matter of this present. 

Stranên Ehlê ‘Ilm û ‘Irfanê: Qesîdebêjî

Öz

Qesîdebêj, weke dengbêjan rûhekî dide peyvê û bi mûzîk û gufteyên xwe ulûhiyetekî dide gotinên xwe. Qesîdebêjî, di nav Kurdan da wek kevneşopiyeke pîroz û qedirbilind cihekî taybet hilgirtiye. Bi sedan sal e, ev kevneşopî ji layê qesîdebêjan ve di mekanên cuda da tê îcrakirin.
Ev cure dengbêjî bingeha xwe ji çand û ramana Îslamî hildigre, lewra qesîde wek şeklekî li ser kesayetiyên dînî radiweste. Ew qesîdeyên ku di vê derbarê de hatine nivîsîn, bi hinek amûrên mûzikê (def, ‘erbane, blûr…), ji layê qesîdebêjan ve tê strandin. Medrese, xankah, tekya û mekanên terîqetan cihê qesîdebêjan e. Ew hem di van mekanan de perwerde dibin hem jî di van mekanan de hûner û me’rîfetên xwe îcra dikin.
Qesîdebêjî wek cureyeke stranê tête dîtin, lê em dibînin ku bi şêwaz, gotin û îcrakirinên xwe ve ji wî cudatir e. Em pey deng û awaz û gufteyên qesîdebêjan ketin me dît ku bi bingeh û armanca xwe ve wan ji xwe ra hinek regez çêkirine û di rêya xwe de dimeşe. Di vê xebatê de; qesîdebêjî çawa derketiye, çi distre, li ku derê gotin û awazên xwe îcra dike, me beyan kir. Ew kesên ku di civakê de wek qesîdebêj û qewlikbêj dihêne naskirin, em li pey dengên wan û gufteyên wan ketin, me analîza stranên/qesîdeyên wan kir ku ehlê ‘ilm û terîqetê ev kar îcrakirine. Armanca vê xebatê ew e ku qesîdebêjî çî ye, çawa derketiye, bingeha xwe ji çi digire, çawa tê îcrakirin, ji stranbêjiyê çi awayan ve cuda ye, bê beyankirin. 

Kaynakça

• Acar, Hayrullah. Dîwana Şêx Ehmedê Feqîr. İstanbul: Nûbihar. 1. Basım, 2016.
• Adak, Abdurrahman. Teşeyên Nezmê. İstanbul: Nûbihar. 1. Basım, 2019.
• Axtepî, Şêx Evdirehmanê, Rewdneîm. Stockholm: Weşanên Yekîtiya Nivîskarên Kurd, çapa 1., 1991.
• Bruinessen, Martin Van. Ağa, Şeyh, Devlet. İstanbul: İletişim Yayınları. 8. Basım, 2013.
• Bozkoyun, Mehmet. Beytên Erbanê. İstanbul: Nûbihar. 1. Basım, 2016.
• Celîl, Celîlê. Keşkûla Kurmancî. İstanbul: Doğa Basın Yayın. 1. Basım, 2004.
• Demirkayak, Kenan. “Kasidetü’l-Bürde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Mart 2019. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/24/C24008047.pdf
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları. 2009.
• Doskî, Tehsîn Îbrahîm. Baxê Îrem. Diyarbakır: Weşanên Dara. 1. Basım, 2020.
• Elmalı, Hüseyin. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Mart 2019. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/24/C24016157.pdf
• Ertekin, M. Zahir-Ertekin, Nurettin. “Kurtedîroka Mewlûdnameyên Kurdî”. Şarkiyat ICSS’17 Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi/International Congress of Social Science (Diyarbakır, 14-17 Eylül 2017). Ed. Mehmet Bilen. 149- 155. Diyarbakır: Şarkiyat Vakfı Yayınları. 1. Basım, 2017.
• Îmamê Newewî, Riyadu’s-Salihîn/Baxê Qencan, wer. Mela Salihê Dihî, İstanbul: Nûbihar, çapa 2., 2017.
• Karakaya, M. Arif. Kasîde-i Bürde. İstanbul: Kardelen. 1. Basım, 1993.
• Kardaş, Canser. Aşığın Sazı Dengbêjin Sesi. Ankara: Eğiten Kitap Yayınları. 1. Basım, 2017.
• Kızılkaya, Muhsin. Kayıp Dîwan. İstanbul: İletişim Yayınları. 1. Basım, 2000.
• Mela Zahirê Tendûrekî. Dîwan, thk. Mela Abdurrahman Biçici. İstanbul: Nûbihar. 1. Basım, 2007.
• Melayê Cizîrî. Dîwan, thk. Tehsîn Îbrahîm Doskî. İstanbul: Nûbihar. 2. Basım, 2019.
• Mermer, Ahmet vd., Eski Türk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 14. Basım, 2017.
• Özkan, İsmail Hakkı. “Kaside”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Mart 2019. https://cdn.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/24/C24016160.pdf.
• Pala, İskender, “Bürde”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları, 14. Basım, 2005.
• Qur’ana Pîroz, Kurdî-Tirkî, Meala wê ya Îcmalî, wer. Abdulkerim Bingöl-Muhammed H. Feyzi. İstanbul: Tenvir Neşriyat, 1. Basım, 2009.
• Sadinî, M. Xalid. Molla Huseyin-î Bateyî Mevlid-i Şerif/Mewluda Nebî. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1. Basım, 2015.
• Saraç, Yekta. Eski Türk Edebiyatina Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2009.
• Şoşî, Şêx Tahirê, Gulzar, Dihok: Weşanê Yekitiya Nivîserên Kurd, çapa 1., 2012)
• Tiraşçi, Mehmet. “Cizre Çevresinde Kürtçe Mevlidler ve Müzikal Olarak Günümüzde İcra Ediliş Tarzlari”, Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre, Uluslar arasi Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu Bildileri, ed. M. Nesim Doru. 501-508. İstanbul: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları. 1. Basım, 2012.
• Tenik, Ali. Kürt Coğrafyasinda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Nûbihar. 1. Basım, 2015.
• Yeğin, Abdullah vd. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, İstanbul: Sebat Yayım Dağıtım. 1. Basım, 2006.
• Zinar, Zeynelabîdîn. “Kürt Medresesinin Kürt Edebiyatındaki Rolü”, çev. Gökhan Erbeyi. İnatçi Bir Bahar, haz. Vecdi Erbay, 257-263. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, 2012.