UMUT VE YEİS ARASINDA BİR KİLİSE: MOĞOLLAR (İLHANLILAR) DÖNEMİNDE (1258-1335) DOĞU (NESTURİ) KİLİSESİ’NİN SERENCAMI

Yıl 2021, Sayı: 3, 27 - 40, 20.06.2021

Yaşar Kaplan

Öz

Doğu Kilisesi ya da yaygın olarak kabul edilen ismiyle Nesturi Kilisesi, tamamen Roma İmparatorluğu sınırları dışında Part/Sasani ve daha sonra Müslüman coğrafyasında Hıristiyan olmayan yönetimler altında varlığını sürdürmüştür. Bu kilise, sürekli yabancıların hâkimiyetinde yaşamasına rağmen tarih sahnesine çıktığı andan itibaren sürekli genişleme eğilimini korumuştur. Birçok farklı etnik grup ve kültürü bünyesinde barındırması onun belirgin bir özelliği olmuştur. İslâmi dönemde Asya, Çin ve Hindistan’a doğru geniş bir alana yayılan Doğu Kilisesi, Müslümanlar tarafından İslâm’a en yakın Hıristiyan grubu olarak görülmüştür. Nesturiler, Abbasiler döneminde tercüme faaliyetlerinde başat rol oynayarak Grek felsefesi ve kültürünün Arapça’ya çevrilmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Bu dönemde Müslümanların yönetimi altındaki en kalabalık Hıristiyan grubu olan Nesturilerin patriği, Hıristiyanların en büyük temsilcisi olarak kabul edilmiştir. Ancak XIII. yy’da Moğol istilasıyla Abbasilerin ortadan kaldırılması ve akabinde yaşanan gelişmeler Doğu Kilisesi için istikrarsız bir zemin oluşturmuştur. Moğol istilası, Doğu Kilisesi açısından yeni imkânlar yarattığı gibi aynı zamanda oldukça kırılgan bir zemin ortaya çıkarmıştır. Bu çalışma, Moğollar/İlhanlılar (1258-1335) yönetimi altındaki Doğu Kilisesi’nin durumuna ve kiliseyi gerileme ve dağılma sürecine götüren nedenlere odaklanmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Kilisesi, Nesturiler, Moğollar, İlhanlılar, Müslümanlar

A Church Between Hope and Despair: The consequence of the Church of the East (Nestorian) during the Mongol (Ilkhanid) Period (1258-1335)

Öz

Abstract
One of the distinctive features the Church of the East, or the Nestorian Church as it is commonly known, continued its existence completely outside the borders of the Roman Empire under non-Christian governments in the Parthian/Sassanid and later Muslim geography. Although this church is constantly under the control of foreigners, it has maintained its tendency to expand continuously from the moment it appeared on the stage of history. However, as the Mongol invasion began to affect the Islamic world in the XIII and XIV centuries, this process also constituted a very critical threshold for the Church of the East. While Church of the East continued its expansion tendency in the early stages of the Mongol rule, it soon lost all its gains and found itself on the brink of great chaos. Studies on this subject agree that Church of the East started a period of disintegration and decline during the Mongols and Timurids period. However, the effect of the attitude of Church of the East during the Mongol invasion and especially during the Ilkhanids period on the emergence of such a destructive result for the church was not mentioned. This study aims to deal with the attitude Church of the East during the Mongol invasion and the effect of this attitude on the fate of the church from a new perspective. In addition, it aims to make understandable the situation of the Church of the East under the rule of the Mongols/Ilkhanids (1258-1335) and the reasons that led the church to the decline and dissolution process. In the study, the sources Church of the Eastern of the period and other Christian and Muslim sources were utilized.
Keywords: The Church of the East, Nestorians, Mongols, Ilkhanids, Muslims.

Anahtar Kelimeler

The Church of the East, Nestorian, Mongols, Ilkhanids, Muslims

Kenîseyek di Navbera Hêvî û Bedbînîyê da: Di Serdema Moxolan (Îlxanîyan) da (1258-1335) Serencama Kenîsa Rojhilatê (Nesturî)

Öz

Kurte
Taybetmendîyeke cudaker a Kenîsa Rojhilat an jî bi navê zêdetir pê têne nasîn Kenîsa Nestûrîyan ew e ku hebûna xwe bi temamî derveyî sînorên Împaratorîya Romayê di erdnîgarîya Part/Sasanî û paşî jî di erdnîgarîya Muslimanan da di bin desthilatên ne Mesîhî da berdewam kirîye. Ev kenîse her çend bi berdewamî di bin desthilatdarîya bîyanîyan da mabe jî, ji gava derketî meydanê pê ve hertim temayûla berfirehbûna xwe parastîye. Lê belê dagirkerîya Moxolan ya di sedsalên XIIIan û XIVan cihana Îslamî vegirtî, ji bo Kenîsa Rojhilatê îşaretî derazînkeke xeternak dike. Kenîsa Rojhilat her çend di serdemê pêşîn ê desthilatdarîya Moxolan da temayûla berfirehbûna xwe parastibe jî piştî demekî kurt hemî deskeftên xwe ji dest daye û bi kaoseke mezin ve rûbirû maye. Xebatên li ser vê mijarê hatine kirin, hemfikr in ku Kenîsa Rojhilat di serdemê Moxolan û Tîmûrîyan da tûşî jêkbelavbûn û paşketinê bûye. Lê belê karîgerîya helwesta Kenîsa Rojhilat a di dema dagirkerîya Moxolan û taybetî di serdema Îlxanîyan da ya ji bo kenîsê bûye sebebê derketina encameke hinde wêranker behs jê nehatîye kirin. Mebesta vê xebatê, bi nêrîneke nû ve analîzkirina helwesta Kenîsa Rojhilat a di dema dagirkerîya Moxolan û karîgerîya vê helwestê ya li ser qedera kenîsê ye. Di heman demê da ji bo têgehiştina rewşa Kenîsa Rojhilat a di bin desthilatdarîya Moxolan/Îlxanîyan (1258-1335) da û zanîna egerên kenîse tûşî paşketin û jêkbelavbûnê kirî, dê xebat bête kirin. Di xebatê da ji jêderên Kenîsa Rojhilat a wê demê û jêderên din ên Mesîhî û Muslimanan sûd hatîye wergirtin.
Peyvên Sereke: Kenîsa Rojhilat, Nesturî, Moxol, Îlxanî, Musliman.

Kaynakça

• Abona, Albert. Târihu’l-Keniseti’ş-Şarkiyye. 3 Cilt. Beyrut: Dar’ül-Maşrik, 2002.
• Abona, Mar Eliya. Tarihu Betâriket’il-Beyti Ebevi. tah. ve ter. Bünyamin Haddad. Duhok: Dar’ül- Maşrik’is-Sakafi, 2008.
• Akkuş, Mustafa. “Abâkâ Han’ın Dinî Şahsiyeti ve Anadolu’daki Uygulamaları”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 40 (Konya: 2016), 73-85.
• Akkuş, Mustafa. İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2011.
• Albayrak, Kadir. Keldanîler ve Nasturîler. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
• Amr b. Metta. Ahbâru Fetâriketi Kursiyyi’l-Maşrik Min Kitâbi’l-Mecdel. Nşr. Henricus Gismondi Roma: C. de Luigi, 1899.
• Baum, Wilhelm – Winkler, Dietmar W. The Church of the East: A Concise History. English Translation by Miranda G. Henry. London and New York: Routledge-Curzon, 2003.
• Broadbridge, Anne F. Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Brock, Sebastian P. – Coakley, James F. “Church of the East”. GEDSH. ed. Sebastian P. Brock vd. 99-100. New Jersey: Gorgias Press. Beth Mardutho: The Syriac Institute. 2011.
• Brock, Sebastian P. “Timotheos II”. The Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage (GEDSH). ed. Sebastian P. Brock vd. 415. New Jersey: Gorgias Press, Beth Mardutho: The Syriac Institute, 2011.
• Buck, Christopher. “The Universality of the Church of the East: How Persian was Persian Christianity?. The Journal of the Assyrian Academic Society 10/1 (1996), 54-95.
• Budge, Ernest A. Wallis (ed.). The Chronography of Gregory Abû’l-Faraj, the Son of Aaron, thethe Hebrew Physician, Commonly Known as Bar Hebraeus: Being the First Part of His Political History of the World: Translated From Syriac. II vol. Oxford: Oxford University Press, 1932.
• Budge, Ernest A. Wallis. The Monks of Kûblâi Khân. Emperor of China or thehistory of the life and travels of Rabban Sâwmâ. envoyand plenipotentiary of the Mongol Khâns to the kings of Europe. and Markôs who as Mâr Yahbh-Allâhâ III became Patriarch of the Nestorian Church in Asia. London: Religious Tract Society, 1928.
• Droun, M. E. “Notice Sur Les Monnaies Mongoles”. Journal Asiatique. Seri VII. (May/June 1896), 486-544.
• Fiey, Jean Maurice. Ahvâlu Nasara fî Hilâfeti Beni ‘Abbâs. Beyrut: Darü’l-Maşrik, 1990. Fiey, Jean Maurice. Chrêtiens Syriaques Sous Les Mongols (Il-Khanat de Perse. XIIIc-XIVe s). CSCO 364/Subsida 44. Louvain: Secretariat du CSCO, 1975.
• Fiey, Jean Maurice. el-Kenisietu’s-Süryâniyyeti’ş-Şarkiyye. Arapça’ya çev. Kemil Huşeyme el-Yessui’. Beyrut: Dar’ul-Maşrik, 1990.
• Harrak, Amir. “Karamlish”. The Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage (GEDSH). ed. Sebastian P. Brock vd. 242. New Jersey: Gorgias Press, Beth Mardutho: The Syriac Institute, 2011.
• İbn-i Şeddad. İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrahim. Tarih’ul- Melik’iz- Zahir. nşr. Ahmet Hutayt. Beyrut: 1403/1983.
• Kaplan, Yaşar. Nesturi Kilisesi’nin Temel İnanç ve Uygulamalarının Teşekkül Süreci (VI-XIII. Yüzyıllar). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dinler Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2021.
• Labourt, Jérôme. De Timotheo I. Nestorianorum Patriarcha 728-823. Paris: Victor Lecoffre, 1904. Mingana, Alphonse. “The Early Spread of Christianity in Central Asia and the Far East: A New Document”. reprinted from Bulletin of the John Rylands Library 9/2 (1925), 297-371.
• Parker, Kenneth Scott. The Indigenous Christians of the Arabic Middle East in an Age of Crusaders. Mongols. and Mamlūks 1244-1366. London: Universtity of London, Royal Halloway College, Doktora Tezi, 2012.
• Platt, Andrew Thomas. The Church of the East at Three Critical Points in its History. Washington: Catholic University of America. Doktora Tezi, 2017.
• Reşîdüddin Fazlullah. Câmiu’t-Tevârih, (İlhanlılar Kısmı). çev. İsmail Aka vd., Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. Sako, Lois. Hulasetu Tarihi’l-Keniseti’l-Kildâniyye. Kerkük: 2006.
• Taştan, A. Vahap. Orta Asya’da Nesturilik. Kayseri: 2003.
• Toma el-Merci. Kitabu’r-Rüesâ. ter. Albert Abona. Bağdat: Matbaat Diyana, 1990.
• Ünal, Mustafa. “Nasturilik ve Türkler”. Dinler Tarihi Araştırmaları-III. 529-538. Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 2002, 529-538.
• Vine, Aubrey R. The Nestorian Churches: A Concise History of Nestorian Christiantiy in Asia from the Persian Schism to the Modern Assyrian. London: Indepent Press, 1937.
• Wilmshurst, David. The Ecclesiastical Organisation of the Church of the East. 1318-1913. CSCO 582/Subsidia 104. Louvain: Secretariat du CSCO, 2000.