Hanefî Mezhebinde Kurucu Fakîhlerin Hac Konularındaki İhtilâflarının Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 109 - 141, 30.09.2023

Ömer Faruk Atan

Öz

Hicrî ikinci asra kadar dağınık bir halde olan ictihâdların gelişimi ve olgunluk seviyesine gelmesiyle mezheplerin kurumsallaşmıştır. Fıkhın tedvin edilmesiyle istinbât usûlleri gelişerek buna dair eserler kaleme alınmaya başlanmıştır. Belli bir metodoloji dahilinde şer‘î deliller dikkate alınarak fıkhî meselelerde yapılan ictihâdlarda ortak noktalar olmakla beraber, fukahâ birçok hususta ihtilâf etmiştir. Aynı usûlü takip etmeleri ve buna bağlı olarak birçok konuda konsensüs halinde oldukları için belli bir mezhebe intisap edilseler de bu fakîhlerin bazı hususlarda farklı düşündükleri görülmüştür. Bunda birçok faktör etki etmekle beraber yorum farkı, zaman ve ihtiyaçların değişimi, sosyolojik ve kültürel farklılıklar, meselelerin değerlendirmesinde ve çözümünde etkisi önemli olmuştur. Diğer mezheplere nispetle ictihâd zenginliği, daha çok olan Hanefî mezhebinin kurumsal kimliğine girdiği ilk zamanından beri ekolün öncüsü ve talebelerinin birçok konuda farklı düşünceye sahip olduğu müşahede edilmiştir. Mezhebin kurucusu kabul edilen Ebû Hanîfe ve en önemli iki talebesi Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed’in aynı mevzudaki ihtilâfları nakledilmiş ve sonraki süreçte fıkhın gelişimine ve tekâmülüne etki etmiştir. Bu üç fakîh kendi aralarında ve/veya ikili gruplar halinde muhalefet etmiş, Ebû Hanîfe’nin bireysel fetvâları ve aynı meselede iki görüşü nakledilmekle beraber, ilkin ortaya koyduğu düşüncesinden vazgeçtiği de görülmüştür. Çalışmamızda, Ebû Hanîfe başta olmak üzere öğrencileri Ebû Yusuf ve İmam Muhammed’in hac konularıyla ilgili ihtilâf ettikleri konular sıralanacak ve ictihâdlarına dayanak olan deliller değerlendirilecektir. Ayrıca mezhepte kabul edilen genel görüş ve fetvâya esas olan ictihâd(lar), belirtilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İctihâd, Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmam Muhammed, Hac

Evaluation of the Disagreements of the Founding Jurists in the Hanafi School on Pilgrimage Issues

Öz

With the development and maturity level of ijtihads, which were scattered until the second century of the Hijri, the sects became institutionalized. With the compilation of fiqh, the methods of interpretation have been developed and works have begun to be written about it. Although there are common points in the ijtihads made on fiqh issues, taking into account the shar’i evidences within a certain methodology, the fuqaha disagreed on many issues. Even they are attached to a certain sect, because they follow the same procedure and, accordingly, they are in consensus on many issues, it has been observed that these jurists thought differently on some issues. Although many factors affect this, the difference in interpretation, the change of time and needs, sociological and cultural differences have been important in the evaluation and solution of the issues. It has been observed that the pioneers and students of the school have different opinions on many issues since the first time the Hanafi sect which has more ijtihad wealth compared to other sects, entered the institutional identity. The disagreements of Abu Hanifa, who is accepted as the founder of the sect, and his two most important students, Abu Yusuf and Imam Muhammad, on the same issue were reported and this situation affected the development and evolution of fiqh in the next period. These three jurists opposed among themselves and/or in pairs, and although Abu Hanifa’s individual fatwas and his two views on the same issue were reported, it was also seen that he gave up on his first thought. In our study, the subjects that Abu Hanifa, especially Abu Hanifa, and his students Abu Yusuf and Imam Muhammad, disagreed on about pilgrimage will be listed and evidence based on their ijtihads will be evaluated. Moreover, the general view accepted in the madhhab and the ijtihad(s) that are the basis for the fatwa will be stated.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ijtihad, Abu Hanifa, Abu Yusuf, Imam Muhammad, Pilgrimage

Kaynakça

• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerim Meâli. Ankara: DİB Yayınları, 2010.
• Atcı, İsa. “İslam Düşünce Tarihinde Fıkhî İhtilâf”. Mütefekkir 7/13 (Haziran 2020), 13-34. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.757842
• Avcı, Aykut. “Fıkhî İhtilâfların Tarihsel Gelişimi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (Temmuz 2015), 119-132.
• Beyhakî, Ahmed B. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi’u’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebu Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: DİB Yayınları, 2005.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedre. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. Riyad: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Ab-dülbâki. Beyrut: Dârü’l-İhyâi-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1990. Karagöz, İsmail vd. Hac İlmihali. Ankara: DİB Yayınları, 2008.
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, İstanbul: Dârü’l-Mîzân, 2020.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. İstanbul: Dârü’l-Ravza, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryabi. Riyad: Dârü’t-Tayyibe, 2006.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Öğüt, Salim. “Ebû Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/206-265. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özen, Şükrü. “Hilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/527-538. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özen, Şükrü. “İhtilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/565-568. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câd el-Hâk. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’l-kebîr, Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Üneys, İbrahim vd. el-Mu’cemü’l-vesît. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.