Felsefî Kelâm Döneminde Mutezile-Eş‘arî Yakınlaşması -Hüsün ve Kubuh Örneği-

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 51 - 79, 30.09.2023

Erkan Baysal

Öz

Felsefî-kelam dönemi etkileşimlerin çok yoğun olduğu fikrî ve felsefî bir ortama tekabül etmektedir. Bu etkileşim faaliyeti, bir taraftan İslam felsefesi ve kelam arasında meydana gelirken; diğer taraftan ise farklı kelam ekolleri arasında meydana gelmiştir. İslam felsefesi ve kelam arasındaki söz konusu etkileşim zorunlu-mümkün ilişkisi, varlık ve mahiyet kavramlarında gerçekleştiği halde kelam ekolleri arasında bu etkileşimin en bariz şekilde hüsün ve kubuh kavramlarında ortaya çıktığı görülmektedir. Nitekim Cüveynî (ö. 478/1085), Gazzâlî (ö. 505/1111) ve Râzî (ö. 606/1210) sayesinde tekâmüle ulaşan dönemde bütün değerlerin vahye dayalı olduğunu ileri süren yaklaşımlara karşı, Eş‘arîliğin içinde bazı değerlerin aklî ve fıtrî olduğunu, en azından vahiyden bağımsız idrak edilebileceğini ileri süren yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Eş‘arî gelenekte özellikle Râzî’den sonra hüsün ve kubhun üç anlama geldiği aktarılmıştır. Bunlar, “bir şeyin kemal ve naks sıfatı olup olmaması”, “tabiata uygun olup olmaması”, son olarak da “sevap ve cezaya konu olup olmaması” şeklindedir. Râzî ve sonrasındaki Eş‘arî kelamcılar ilk iki anlamın aklî olduğunu, son anlamın ise şer‘î olduğunu düşünmüşlerdir. Ancak onlardan önce Eş‘arî gelenekte böyle bir tasnif bulunmamaktadır. Hüsün ve kubhun mahiyeti ile birlikte bu değişimin nasıl hâsıl olduğunu, Râzî ve son-rasında hüsün-kubuhla ilgili kabul edilen tasnifin ilk dönem Eş‘arî metinlerde olmadığını ortaya koyacağız. Bu açıdan felsefî kelam dönemi, sadece felsefe-kelam değil; aynı zamanda Mutezile-Eş‘arî etkileşimin de yoğun olduğu bir dönemdir.

Anahtar Kelimeler

Hüsün, kubuh, Mutezile, Eş‘arîlik, Etkileşim

Kaynakça

• Akkanat, Hasan. “Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr” -Tahkik, Çeviri, İnceleme-. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Alevî, Yahya İbn Hamza. el-Me‘âlimü’d-dîniyye fi’l-‘akâidi’l-İslâmiyye. thk. Seyyid Muhtâr Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1988.
• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed el-Ferîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Bâkıllânî, Muhammed İbnü’t-Tayyib. Temhîdü’l-Evâil ve Telhisü’d-delâil. thk. ‘İmâdüddîn Ahmed. Beyrut: Müessetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
• Bayram İbrahim. “Kâdî Beyzâvî’nin Hüsün-Kubbuh Anlayışı. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/10, (2018), 283-321.
• Bedir, Mürteza. “Hanefî Usûlünün Kuruluş Aşamasında Akıl-vahiy İlişkisi Ya Da Hüsün-Kubuh Problemi”. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. Mudanya/Bursa: 2005, 2/161-170.
• Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kitâbü’l-Makālât ve me’ahû Uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu- Râcih Kurdî- Abdulhamîd Kurdî. İstanbul-Amman: Kuramer- Dârü’l-Feth, 2018.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr. Resâilü’l-Câhiz. thk. Abdusselâm Muhammed Harûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1964.
• Cüveynî, Ebu’l-me‘âlî. Kitâbü’l-İrşâ., thk. Muhammed Yusuf-Ali Abdulmunim. Mısır: Matbaatü’l-Hâncî. 1950. Ceylan Ahmet. “İmâm Eş’arî’de Hüsün-Kubuh Problemi”. Uluslararası İmam Eş’arî ve Eş’arîlik Sempozyumu Bildirileri. edt. Fadıl Aygan-Cemal Erdemci. 21-23 Eylül 2014. (2015), 1/105-119.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitabü’t-ta‘rifât. thk. İbrahîm el-Eybârî. Beyrut: Dârü’r-Reyyân, 1403.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 1999, 59-63.
• Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelam Problemi: Hüsün-kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 16-17 (1998-1999),55-121.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn. Kitâbü’l-mu‘temed fî usûli’l-fıkıh. thk. Muhammed Hamîdüllah. Dımaşk: el-Ma‘hadü’l-‘ilmî el-Fırensî, 1963.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-müsallîn. thk. Muhammed Muhyeddin. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1999.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. el-Lüma’ fi'r-red ala ehli'z-zeyg ve'l-bida'. tsh. Hammude Garabe. Kahire: Matbaatü Mısır, 1955.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Risâletân felsefîyyetân. thk. Ca‘fer Âlu Yâsîn. Beyrut: Dârü’l-Menâhil, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medîneti’l- Münevvere li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. nşr. Muhammed Adnan. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, ts.
• Görgün, Tahsin. “Hüsün-Kubuh Meselesi: Kadı Abdülcebbar’ın Yaklaşım Şeklinin Tahlilî Bir Tasviri veya Toplumsal Varlığı Sürdürmenin Ma‘kul Yolları Üzerine Bir Araştırma”. İslâm Araştırmaları Dergisi, 5 (2001), 59-108.
• İbn Fûrek, Muhammed İbnü’l-Hasan. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Ahmed Abdurrahim. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2005.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn. el-İhticâc bi’l-kader. nşr. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 5. Basım, 1986.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn. Tuhfetü’l-mütekkellimîn fî’-r-raddi ‘ala’l-felâsife. thk. Hassan Ansari-Wilferd Madelung. Tahran: İranian Institute of Philosophy 2008.
• İbnü’t-Tilimsânî, Şerefüddin. Şerhu Me’âlim usûli’d-dîn. thk. Nizâr İbn Ali. Amman: Dârü’l-Feth, 2010. İcî, Adududdin. el-Mevâḳıf. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, ts.
• Kâdî Abdulcebbâr. Şerhü Usûli’l-Hamse. thk. Abdülkerîm ‘Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1384.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl –et-Ta‘dîl ve’t-Tecvîr-. thk. İbrâhim Medkûr. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Kâtibî, Necmüddîn. Hikmetü’l-‘ayn. çev. Salih Aydın. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Kazanç, Fethi Kerim. Gazzâlî Öncesi Ehl-i Sünnet Kelâmında Ahlâk Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
• Korkmazgöz, Rıza. “Gazâlî’de Hüsün-Kubuh Meselesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 39, (2015), 31-60.
• Mukbilî, Salih İbn Mehdî. el-‘Âlemü’ş-şâmih fî isâri’l-hakk ‘ala’l-âbâi ve’l-Meşâyih . Beyrut: Dârü’l-hadîs, 2. 1985.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. Tebsıratu’l-edille. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. Kahire: Dârü’l-Me‘arif, 9. Basım, 1995.
• Ovacı Vahab. “el-Mustasfa Sisteminde Hüsün-Kubuh”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3,3 (2013/3), 123-131.
• Özdemir, İbrahim. “Mâturîdîler’de İlahî Fiillerin Ta’lîli”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 10/21 (2018), 921-936.
• Özdemir, İbrahim. “Mu’tezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmi Ta’lîl”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 13 (2019/1), 11-35.
• Yıldırım, Mustafa. “Eş’arî’nin Hüsün-Kubuh Görüşünün Usûli Fıkha Etkisi. V. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu -Eş’arîlik-“. 04-06 Mayıs 2018 (2018), 333-337.
• Yılmaz, Abdullah. “Hüsün-Kubuh Meselesinin Fıkıh Usulüne ve Fürû Fıkha Yansıması”. Adıyaman Üniversitesi İslami Bilimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi. 12, (2022), 14-37.
• Yusufoğlu Kazim. “Hüsün ve Kubhu Temellendirmede Âmidî’nin Mu’tezile ve Fahreddîn er-Râzî’ye Yönelttiği Eleştiriler”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 17/2, (2022), 597-613.
• Zerkân, Muhammed Salih. Fahruddin er-Râzî ve ârâühü'l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1963.
• Öztürk, Yunus. “Bir Hakkın İadesi: Gazzâlî’nin Mu’tezile Eleştirisi (Hüsün-Kubuh Bağlamında Bir İnceleme)”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 22/2. (2000),1453-1483.
• Öztürk, Yunus. “Bir Hakkın İadesi: Gazzâlî’nin Mu’tezile Eleştirisi (Hüsün-Kubuh Bağlamında Bir İnceleme)”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 20/2 (2020), 1453-1483.
• Râzî, Fahreddin. Kitâb fi’l-halk ve’l-ba‘s. Köprülü Ktp: Fazıl Ahmet Paşa, nr. 816.
• Râzî, Fahreddîn. el-Cedel. thk. Muhammed Selîm Şa‘bâniyye. Beyrut: Dârü’l-Beyrûtî, 2018.
• Râzî, Fahreddin. el-Cüz’ü’l-evvel min kitâbi’l-Metâlibi’l-‘âliyye. Süleymaniye Ktp: Fatih, 3145.
• Râzî, Fahreddin. el-Erba‘în fî usûli’d-dîn. nşr. Mahmûd Abdulaziz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Râzî, Fahreddin. el-İşâre fî usûli’l-kelâm. thk. Muhammed Sübhî-Rabi‘ Sübhî. Merkezü Nûri’l-‘Ülûm, 2007.
• Râzî, Fahreddin. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-‘âliyye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sakā. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1987.
• Râzî, Fahreddin. et-Tefsîrü’l-kebîr. Beyrut: Dârü’l-fikir, 1981.
• Râzî, Fahreddin. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-mute’ahhirîn mine’l-ulâmai ve’l-hukemâi ve’l-mutekellimîn. Mısır: Mektebetü’l-Kulliyeti’l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-ukūl fî dirâyeti’l-usûl. nşr. Sa‘îd Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
• Teftazânî, Mesud b. Ömer. Şerhü’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Turgut, Hüsnü. “Fahreddin er-Râzî’nin Kelâm Yöntemi”. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 2021.
• Tûsî, Nasırüddin. Telhîsü’l-Muhassal ma‘rûf be nakdi’l-Muhassal. nşr. Abdullah Nûrânî. Tahran: Dânişgâhi Tahran, 1359.
• Urmevî, Sirâceddin. Beyânü’l-haḳ ve lisânü’s-sıdḳ. İstanbul: Atıf Efendi Ktp., nr. 1567.
• Urmevî, Sirâceddin. el-Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic. Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü: Yusuf Ağa 5482/2.
• Urmevî, Sirâceddin. Letâifü’l-hikme. nşr. Gulâm Hüseyin Yusûfî. İran: İntişârat-ı Binyâdi ve Ferhenki İrân, Tahran 1340.
• Urmevî, Sirâceddin. Lübâbü’l-Erba‘în fî usûd-dîn. thk. Muhammed Yusûf İdrîs-Behâü’l-halâye. Ürdün: el-Asleyn li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2016.
• Urmevî, Siraceddin. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. ‘Amâr et-Temîmî. Kum: Merkezü ‘Üş Ali Muhammed, 2018.