MÜSTAKİM MUSTAFA NİYÂZÎ’NİN SOHBETÜ’L-GÂYE İSİMLİ ESERİNDE SAYI SEMBOLİZMİ

Yıl 2023, , 304 - 330, 28.04.2023

Tuğba Günertürk

https://doi.org/10.20322/littera.1264540

Öz

İnsanoğlu ilkçağlardan itibaren yaşamına dair pek çok şeyi sayma ve hesap etme isteği duymuş, bunun neticesinde de hayatında var olan nesnelere, kavramlara ve kelimelere çeşitli anlamlar vererek onlara bazı simgesel değerler yüklemiştir. Sayılara yüklenen bu farklı manalar da sayı sembolizminin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Türklerin İslamiyet’ten önceki bazı inanış ve ritüellerinde de var olan sayı sembolizmi İslamiyet’in kabulünden sonra da çeşitli şekillerde varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Masal, destan ve halk anlatılarında görülen sayı simgeciliği zamanla felsefî metinlerde kullanılmaya başlanmıştır. İbn Arabî ile sistemleştirilen harf ve sayı sembolizmi sonraki dönemlerde sadece felsefî metinlerde değil tasavvufî ve edebî metinlerde de varlığını hissettirmiştir. Manzum-mensur birçok eserde sayı sembolizminin kullanımına dair örnekler bulunmaktadır. 18.yüzyılda Müstakim Mustafa Niyâzî tarafından kaleme alınmış olan Sohbetü’l-Gâye de bu eserlerden birisidir. Eser, anlatımında sembolik ifadelerin kullanıldığı tasavvufî bir metindir. Eserin tamamında anlatılanların 7, 14 ve 28 gibi yedi ve yedinin katlarına denk gelecek şekilde belli sayılara dayandırılarak izah edilmeye çalışıldığı görülmektedir. Vahdet-i vücûd düşüncesini yansıtan eserde, iç içe girmiş farklı birçok tasavvuf ıstılâhı ile kainatın yaratılışından mevsimlerin oluşumuna, gün, hafta, ay ve sene hesabından insanda var olduğu ifade edilen latîfelere, Fâtiha sûresinin yedi ayetinden kurra-i seb‘aya, Allah’ın sübûtî ve selbî sıfatlarından Arap alfabesindeki harf sayısına ve sûfînin çıktığı seyr ü süluk yolculuğuna kadar anlatılan pek çok şeyde ifade edilenler yedi ve yedinin katlarına uygun şekilde açıklanmaya çalışılmış ve eserde hep bu sayıların izi sürülmüştür. Bu çalışmada, eserde vurgulanan sayılar üzerinden sayı sembolizminin farklı düşünce sistemlerinde nasıl değerlendirildiği ele alınmış ve Sohbetü’l-Gâye’deki sayı sembolizmi örneklerle izah edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sayı, Müstakim Mustafa Niyâzî, sembol, Sohbetü’l-Gâye.

Number Symbolism in Müstakim Mustafa Niyâzî’s Work Named Sohbetü’l-Gâye

Öz

Since ancient times, human beings have had the desire to count and calculate many things about their life, and as a result, they have given various meanings to the objects, concepts and words that exist in their lives, and ascribed some symbolic values to them. These different meanings attributed to numbers were also effective in the emergence of number symbolism. The number symbolism, which also existed in some beliefs and rituals of the Turks before Islam, continued to exist in various forms after the acceptance of Islam. Number symbolism, which is seen in fairy tales, epics and folk narratives, has started to be used in philosophical texts over time. The symbolism of letters and numbers systematized by Ibn Arabi made its presence felt not only in philosophical texts but also in mystical and literary texts in the following periods. There are examples of the use of number symbolism in many poetic-prose works. Sohbetü’l-Gâye, which was written by Müstakim Mustafa Niyâzî in the 18th century, is one of these works. The work is a mystical text in which symbolic expressions are used in its narration. It is seen that what is told throughout the work is tried to be explained by basing it on certain numbers such as 7, 14 and 28, which correspond to multiples of seven. From the creation of the universe to the formation of the seasons, from the calculation of the day, week, month and year to jokes that are expressed to exist in human beings, from the seven verses of the Fatiha sura to the Kurra-i seb'a, from Allah's adjectives of sübûtî and selbî to the number of letters in the Arabic alphabet and the sûfî's journey to seyr ü süluk, it has been tried to be explained in accordance with the multiples of seven, and these numbers have always been traced in the work which reflects the idea of Vahdet-i vücud (unity of existence). In this study, it is discussed how the number symbolism is evaluated in different thought systems through the numbers emphasized in the work and the number symbolism in Sohbetü'l-Gâye is tried to be explained with examples.

Anahtar Kelimeler

Number, Müstakim Mustafa Niyâzî, symbol, Sohbetü’l-Gâye.

Kaynakça

• Aka, Esra (2019). 16. Yüzyıl Şairi Misâlî’nin Tuyuğlarının Hurûfîlik Bağlamında İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi.
• Akdağ, Eyyup (2021). “Azîz Mahmûd Hüdâyî’de Hakikî Tevhîd (Ma‘rifet) ve Hakikî Kulluk İfâdeleri: Cem‘ ve Tefrika (Fark)”. Sufiyye. Aralık (11): 131-160.
• Amiloğlu (15.yy). Arş-nâme Tercümesi Hurufi Şiirler I. hzl. Fatih Usluer. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. 2014. http://ekitap.yek.gov.tr/urun/ars-name-tercumesi_578.aspx
• Aslan, Murat (2021). “Mevlevi Yusuf Sineçak’ın Hurufilik Remizleriyle Örülü Bir Gazelinin Şerhi”. Asya Studies. 5 (18): 145-154.
• Ayçiçeği, Bünyamin (2018). “Divan Şiirinde Seb’ü’l-Mesânî Kavramı ve Anlam Çerçevesi”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi (Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan Özel Sayısı). 4: 490-503.
• Aydın, Funda (2019). “Uygur Halk Anlatılarında Sayı Simgeciliği”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. 44: 209-227.
• Babacan, Vasfi (2018). “Yunus Emre Metinlerinde Sayılar”. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 6 (15): 270-304.
• Ballı, Hasan Hüseyin (2010). Fazlullah-ı Hurûfi ve Hurûfîlik. Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Bozkurt, Birgül (2018). “Harf Gizemi ve Sembolizmi Bağlamında İhvân-ı Safâ’da Hurûfîliğin İmkânı”. Turkish Studies. 13 (2): 275-293.
• Bozkurt, Kenan ve BOZKURT, Hatice (2012). “Sayıların Gizemli Dünyası: Kültür ve Edebiyatta Sayı Sembolizmi”. Journal of Life Sciences. 1 (1): 717-728.
• Bursa, Ülkü (2021). “Nokta’nın An, Zaman, Mekân ve Tanrı Kavramlarıyla İlişkilendirilmesi”. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi). Bahar (31): 531-542.
• Büyük, Celal (2018). “Ebu Hanife’nin İlahi Sıfatlar Problemine Yaklaşımı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 11 (56): 936-943.
• Cebecioğlu, Ethem (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Çalışkan, Mehmet (2005). “Kur’an’ın Nuzûlü ve Yedi Harf (el-Ahrufu’s-Seb’a) Meselesi”. Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5 (1): 215-242.
• Çelik, Aysun (2019). “Sayı Sembolizmi Bağlamında Garîb-nâme”. Gazi Türkiyat. Bahar (24): 67-92.
• Çetin, Abdurrahman (1987). “Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf”. İslami Araştırmalar Dergisi. (3): 71-88.
• Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Demirci, Mehmet (1997). “Hakîkat-i Muhammediyye”. İslam Ansiklopedisi. C.15. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 179.
• Demirli, Ekrem (2007). Muhyiddin İbn Arabî, Fütuhat-ı Mekkiyye. C. 1. İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Demirli, Ekrem (2008). “Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbnü’l Arabî’de Harf Sembolizmi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (17): 223-236.
• Devellioğlu, Ferit (2012). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Durbilmez, Bayram (2007). “Kırım Türk Halk Anlatılarında Sayı Simgeciliği”. Milli Folklor. 19 (76): 177-190. Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gökmen, Sacide (2017). “Hurûfîlik ve Misâlî’nin Bir Gazelinin Hurûfîlik Bağlamında Şerhi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 9 (1): 433-452.
• Gündüzöz, Güldane (2019). “Hurufiliğin Anadolu Tasavvuf Geleneği Üzerindeki Etkileri (Nesimi Örneği)”. AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA (Nesimi Konferansı): 48-59.
• Gündüzöz, Güldane ve DAĞLAR, Hatice (2020). “Divan-ı Gül Baba’da Hurûfîlik Bağlamında Vahdet-i Vücûd Nazariyesi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. (54): 355-378.
• Karadağ, Ahmet (2021). “Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf Hakkındaki Görüşlere Dair Bir Değerlendirme”. Tasavvur-Tekirdag İlahiyat Dergisi. 7 (2): 1177-1210.
• Karadavut, Arda (2019). “Kutadgu Bilig’de Sayı Sembolizmi”. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı (2019 Bildiriler), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Keleş, Reyhan (2019). “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Sayı Sembolizmi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 23: 561-586.
• Kılıç, Sibel (2016). “Eski Türk Topluluklarında Sayı Sembolizmi ve Türkmen Takılarına Yansıması”. Turkish Studies. 11 (2): 733-754.
• Konuk, Ahmed Avni (2017). Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. C.1. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kufacı, Osman (2019). “Nesîmî Divanı’nda Hz. Âdem Bağlamında Hurûfîlik Propagandası”. Turkish Studies Language and Literature. 14 (2): 677-699.
• Küçük, Osman Nuri (2009). “İbnü’l Arabî Düşüncesinde Varlığın Tasavvufi Yorumunun Sayı Metafiziğine Uzanan Yansımaları”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi İbnü’l-Arabî Özel Sayısı. (23): 373-411.
• Miftah, Abdulbâki (2009). “Fusûsu’l-Hikem’de Sayılar”. çev., Dilaver Gürer. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi İbnü’l-Arabî Özel Sayısı. (23): 641-655.
• Önal Kılıç, Sevda (2018). “Yedi Sayısının Kültürel Arka Planı Çerçevesinde Garîbnâme Mesnevisi’nin Yedinci Bölümü Üzerine Bir İnceleme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektâş Veli Araştırma Dergisi. (86): 111-132.
• Önen, Hacı (2014). “Yedi Harf ve Kıraatin Kesiştiği ve Ayrıldığı Noktalar”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6 (11): 182-193.
• Schımmel, Annemarıe (1998). Sayıların Gizemi. çev., Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Şahin, Gülay (2022). Muhîtî Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi.
• Şahin, Mehmet (2019). “İbn-İ Arabî’nin Düşüncesinde Ay Ve Kâmil İnsan”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi. Eylül: 397-416.
• Şenödeyici, Özer (2009). “Hurûfîlliği Önyargıdan Arındırmak Bağlamında Ferişteoğlu’nun Hidâyet-nâmesinin Tetkiki ve Neşri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 3: 87-146.
• Tekin, Fatma (2020). “Kazan Tatarlarının Halk Kültüründe Mitolojik Sayılar”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 8 (21): 132-145.
• Turan, Abdulhalim (2019). Kıraat İlminde Yedi Harf Lehçe İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Türer, Osman (2003). “Latife”. İslam Ansiklopedisi, C.27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 110.
• Usluer, Fatih (2019). “Divan Şairleri ve Hurûfilik”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi. 23 (1): 80-104.
• Usluer, Fatih (2009). Hurufilik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Yücel, Ümmühan (2011). Türk Halk İnanışlarında Sayılar. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Yücer, Hür Mahmut (2017). “Vahdet-i Vücûd Nazariyesinin İzahında Nokta Sembolizmi ve Muhyiddin-i Rûmî’nin Temsîl-i Nokta Adlı Eseri”. Journal of History Culture and Art Research. 6(2): 199-278.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/
• http://lugatim.com/