“KİTAB-I DEDE KORKUT” DEYİMLERİNDE KADIN FAKTÖRÜ

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 4, 750 - 759, 23.10.2023

Gunel Orucova

https://doi.org/10.20322/littera.1338412

Öz

Deyimler ait oldukları milletin düşüncesini, milli özelliklerini yansıtan dil birimleri olmakla, dilden dile geçmek, bir-birine etki sağlamak gibi özellikleri vardır. Bu sebeple deyimlerin ait oldukları coğrafi araziler o geniş bölgeye has yönlerini genel olarak farklı ülkelerin deyim, atasözleri ve lugatine geçirmektedir. Türklere has özelliklerin ise en başında gelenlerden biri kadının Türk toplumunda ve bu topluma has aile yapısında rolüdür. Bu nedenle Türklere has dil birimlerinde, halkbilim örneklerinde kadının izinin sürülmesi özellikle ilgi çekmektedir. Deyimlerde kadın odaklı konular ilk olarak anne motifi esasında şekillendirilmiş, anne sevgisi ve şefkatine dair çok sayıda deyimler senelerce kullanılmıştır. Buna rağmen kadın odaklı konular yalnız anne motifi ile oluşmamıştır. Evlenmek, gelin olmak konularına da deyimlerde sıkça rastlanılmış ve çok amaçlı kullanım şekilleri ortaya çıkmıştır. Kadın adlarının ve “hanım” kelimesinin kullanımıyla yaratılmış deyimleri bir başka grupta toplamak mümkün. Genel olarak, Türklere ait metinlerde kadın izlerini ararken özellikle “Kitab-ı Dede Korkut”tan bahsetmek gerekir. Eskiçağ Türk yaşamının izlerini yansıtan destanlarda kadının değeri hoş deyimlerle anlatılır. Bu anlamda destanlarda kadınların bazı anlarda eleştirilmesinden tutun da, kadının aile içindeki rolüne kadar pek çok konuda bilgi almak mümkündür. Makalede “Kitab-ı Dede Korkut” destanı bu anlamda özellikle dikkate alınmış ve araştırılmışdır. Anneye övgü destanlarda ona unvanlanan bir çok hitâblarda yer almış, aynı zamanda kadınlara yönelik negatif düşünceler de bazı noktalarda yansıtılmıştır. Bahsedilenlerden başka, makalede evliliğin ve çocuk sahibi olmanın önemi, kız evlatla erkek evlat arasında fark gibi bir çok konulara dair deyimler de araştırma konusu olarak ele alınıyor.

Anahtar Kelimeler

Türk, deyim, kadın, özellik, yapı.

Kaynakça

• Azərbaycan ədəbiyyatı tarix (2007)i. Altı cilddə. Şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Elm.
• Əlizadə, Səməd, F. Zeynalov (1988). Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı.
• Hacıyev, Asif (2007). Dədə Qorqud kitabı: oxunuşlar, açımlar. Bakı: Elm.
• Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası (2000). Bakı: Yeni nəşrlər evi.
• Kitabi-Dədə Qorqud: əsil və sadələşdirilmiş mətnlər (2004) / Nəşrə hazırlayanlar: Əlizadə, Səməd; Redaktor: Hacıyev, Səməd. Bakı: Öndər.
• Məhərrəmli, Qulu, R. İsmayılov (2015). Azerbaycan dilinin frazeologiya lüğəti. Bakı: Altın kitab.
• Məlik Məmməd və Məlik Əhməd nağılı. http://www.nagillar.az/article/a-90.html
• Murtuzayev, Sadıq (1958). M.F. Axundovun komediyalarının dil və üslub xüsusiyyətləri: frazeoloji material əsasında. Bakı: Elm.
• Qaçaq Nəbi dastanı (2005). Bakı: Lider.
• Seyidəliyev, Nəriman (2006). Azərbaycan dastan və nağıl dilinin frazeologiyası. Bakı: Araz.
• Üç qardaş nağılı. http://www.nagillar.az/article/a-214.html
• Aksoy, İlhan (2016). “Toplumsal ve Siyasal Süreçte Türk Kadını”. Yaşama Dergisi. 32: 7-20.
• Taymas, Abdullah Battal (1968). Kazan Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler. Ankara: TDK Yayınları.
• Birtek, Ferit (1944). En Eski Türk Savları. Ankara: TDK Yayınları.
• Gökalp, Ziya (1970). Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Gökyay, Orhan (2000). Dеdеm Korkutun Kitabı. Istanbul.
• Olgun, İbrahim (1973). Farsça ve Türkçe Atasözleri ve Deyimleri Üzerine. Ankara: TDAY-Belleten.
• Savcı, Kemal (1973). Türk Kadını. Ankara.
• Sinan Turan, Ahmet (2015). Türkçenin Deyim Varlığı. İstanbul: Kesit.
• Yurtbaşı, Metin (1996). Örnekleriyle Deyimler Sözlüğü. Bakü: Özdemir Yayıncılığı.
• Zahidoğlu Vahid, Selahaddin Bеkki (2002). “A. N. Samoyloviç (1880-1938) ve ‘Altay Türklerinde Kadınlara Özgü Kelimeler’ Adlı Makalesi”. Türk Dünyası Dil ve Еdеbiyat Dеrgisi. 13: 155-166.
• Еrgin Muharrem (1958/1963). Dеdеm Korkut Kitabı C.I-II. Ankara.
• Амософа, Наталия (1963). Об английских фразеологических словарях. № 6.
• Гусейноф, Фирудин (1977). Русская фразеология. Баку.
• Даибофа, Клара (1973). Фразеология кумыкского языка. Баку.