YAPAY DİLLERİN TÜRKİYE’DEKİ TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 150 - 166, 30.04.2024

Ümit Başkaya

https://doi.org/10.20322/littera.1450461

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin son döneminden Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar olan süreçte (1875-1950), Türkiye’de yapay diller üzerine yapılmış çalışmalar kronolojik olarak incelenmiştir. Dört bölümden oluşan bu çalışmanın giriş kısmında “yapay dil” kavramı üzerinde durulmuş ve yapay diller niteliklerine göre değerlendirilerek tasnif edilmiştir. İkinci bölüm Avrupa’da yapay dillerin ortaya çıkış sürecine ayrılmıştır ve bu bölümde süreç, çeşitli yönleriyle incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise Avrupa’da ortaya çıkan yapay dilleri, Türkiye’de yaymak için yürütülen çalışmalar kronolojik olarak incelenmiş ve yapay dilleri yayma çabalarının ortak yönleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonunda, Türkiye’de ilgili tarih aralığında yapay dillere ilgi duyulmuş olmasının nedenleri irdelenmiş ve yapay dilleri yaymak için yürütülen çalışmalar üzerine genel bir değerlendirmede bulunulmuştur.

Türkiye’de yapay diller üzerine yapılan çalışmalara genel olarak baktığımızda, bu çalışmaların büyük oranda dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik meseleleri ile bağlantılı olduğu görülmektedir. 19. yüzyılın sonunda ortaya çıkan Volapük ve Esperanto gibi uluslararası yardımcı diller, dünyanın çeşitli yerlerindeki aydınlar arasında nasıl ilgiyle karşılandıysa Türkiye’deki aydınlar tarafından da benzer şekilde bu dillere ciddi bir ilgi duyulmuştur. Bu diller, dönemin aydınları tarafından sosyo-ekonomik sorunları çözecek bir araç gibi değerlendirilmiş ve bu dillerin öğretilmesi adeta bir çağdaşlaşma projesi olarak görülmüştür. Bu doğrultuda yapay dilleri yaymak için çeşitli kitaplar ve makaleler yazıldığı gibi ayrıca resmi makamlara bu dillerin yaygınlaştırılması için başvurularda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Yapay Diller, Evrensel Dil, Esperanto, Volapük, Bâleybelen.

Kaynakça

• Akyıldız, Ali (2011). “Tercüme Odası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 40. 504-506.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivleri (CCA). Muamelat Genel Müdürlüğü. 144-32-13. 29.08.1932.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivleri (CCA). Muamelat Genel Müdürlüğü. 229-541-6. 17.06.1929.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri (COA). Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi Defterleri. 1038-23. H-26-12-1325.
• Çuluk, Sinan (2019). 20. Yüzyıl Başlarında ‘Lisan-ı Beynelmilel’ Çabaları Esperanto Dili Bir Umut Oldu Ama… Tarih Dergisi. 63: 70-75.
• Demir, Gökhan Yavuz (2018). Dilin Belirsizliği. İstanbul: Pinhan.
• Demircan, Ömer (1988). Dünden Bugüne Türkiye’de Yabancı Dil. İstanbul: Remzi.
• Doğan, Enfel (2015). Avrupa’da İlk Yapma Dil Volapük (Osmanlı ve Günümüz Türkçesi ile Metinler-Dizin ve Sözlükler). İstanbul: Kesit.
• Doktor Zamenhof’un Vefatı Lisan-ı Umumi: Esperanto’nun Hal ve İstikbali. (1917) Servet-i Fünun. 1350.
• Dural, Hayrettin (1965). Dünya Dili Esperanto. Ankara: Kardeş.
• Eco, Umberto (2004). Avrupa Kültüründe Kusursuz Dil Arayışı. çev. Kemal Atakay. İstanbul: Literatür.
• Esperanto. (1931, Kânunuevvel 26). Akşam Gazetesi.
• Forster, Peter (1982). The Esperanto Movement. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton.
• Hamlin, Cyrus (2011). Türkler Arasında. çev. Hasan Yüksel. İstanbul: Meydan.
• Hasan Hamid. (1901). “Musahabe-i İlmiye- Esperanto (Farklı Dilleri Konuşan Kişiler Arasındaki İletişim Zorluklarını Ortak Bir Dil İle Aşılabileceği Düşüncesi İle Üretilen Bir Yapay Dil)”. Servet-i Fünun. 532.
• İloğlu, Sema (1998). 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Alanda Gayrimüslimler. Yakın Doğu Üniversitesi.
• Janton, Pierre (1993). Esperanto Language, Literature and Community. çev. Humphrey Tonkin, Jane Edwards ve Karen Johnson-Weiner. Albany: State University of New York Press.
• Jespersen, Otto (2007). An International Language (İlk baskı: 1929). London/New York: Routledge.
• Kahane, Henry Romanos ve Renée Kahane (1976). “Lingua franca: The story of a term”. Romance Philology. 30: 25–41.
• Kaman, Sevda (2022). Osmanlı Matbuatında Yapma Diller. Türkiyat Mecmuası. 32 (2): 717-736.
• Koç, Mustafa (2005). Baleybelen Muhyî-i Gülşenî İlk Yapma Dil. İstanbul: Klasik.
• Koç, Mustafa (2007). “Bilim Tarihinin İlk Yapma Dili Bâleybelen”. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi. 269-278.
• Korzhenkov, Aleksander (2010). The Life of Zamenhof. çev. Ian M. Richmond. New York: Mondial.
• Kurmuş, Orhan (2012). Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Yordam.
• Lins, Ulrich (2016). Dangerous Language - Esperanto Under Hitler and Stalin. çev. Humphrey Tonkin. London: Palgrave Macmillan.
• Lins, Ulrich (2017). Dangerous Language - Esperanto and the Decline of Stalinism. çev. Humphrey Tonkin. London: Palgrave Macmillan.
• Lisan-ı Umumi Ne Halde (Dünya’da Ortak Bir Dil Kullanımı). (1893). Servet-i Fünun. 117.
• Maimon, Naftali Zvi (1958). La cionista periodo en la vivo de Zamenhof. Nica Literatura Revuo. 3: 5: 165-177.[ErişimAdresi]:http://literaturo.org/HARLOW-Don/Esperanto/Literaturo/Revuoj/nlr/nlr35/cionista.html [Erişm Tarihi: 09.02.2024]
• Nolan, Joanna (2020). Mediterranean Lingua Franca. Arabic and contact-induced change. ed. Christopher Lucas ve Stefano Manfredi). Berlin: Language Science Press. 533–548. Okay, Orhan (1969). Beşir Fuad İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti. İstanbul: Hareket.
• Ömer Seyfettin (2017). Ashab-ı Kehfimiz. İstanbul: Ötüken.
• Pamuk, Şevket (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914.İstanbul: İletişim.
• Stamatiadis, A. (1933). Turkujo maddesi Enciklopedio de Esperanto. Self.gutenberg.org.
• Sutton, Geoffrey (2008). Concise Encyclopedia of the Original Literature of Esperanto. 1887-2007. New York: Mondial.
• Tokgöz, Ahmet İhsan (1910). Esperanto Bir Lisan-ı Umuminin Faidesi. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası.
• Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti Basma Yazı ve Resimleri Derleme Müdürlüğü. (1957). Türkiye Bibliyografyası 1939-1948, C. 1. İstanbul: Maarif.
• Uşaklıgil, Halit Ziya (1989). Kırk Yıl. İstanbul: İnkılâp.
• Yaguello, Marina (2008). Hayali Diller (Söylenceler, Ütopyalar, Fantazmalar, Kuruntular ve Dilsel Kurgular). çev. Necmettin Kâmil Sevil. İstanbul: Yapı Kredi.
• Zürcher, Erik Jan (2005). İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Etnik Çatışma. İstanbul: İletişim.