Kapıdağ Yarımadası ve Marmara Takımadalarında Bizans Dönemi Kültür Varlıkları

Yıl 2020, Sayı: 2, 101 - 128, 28.12.2020

Oğuz Koçyiğit

Öz

Kapıdağ yarımadası ve çevresindeki adalar Bizans dönemi boyunca hep önemli olmuş, sosyal, ekonomik ve siyasi olarak sürekli göz önünde kalmışlardır. Marmara adasında yer alan Prokonnessos, mermer üretimi ile öne çıkmış, bir çok uzak bölgeye mermer göndermiştir. Bölgenin en önemli kentlerinden biri olan ve metropolitlik merkezi olarak öne çıkan Kyzikos ise eski görkeminden uzaklaşmış olsa da Bizans dönemi boyunca önemini korumaya devam etmiş, ismi anılan bir kent olmuştur. Bununla birlikte gerek yazılı kaynaklar gerekse mevcut veriler değerlendirildiğinde Kapıdağ yarımadası ve çevresindeki adaların, Bizans’ın erken dönemlerinden itibaren bölgenin dini bir kimlik kazanmasına ortam hazırladıklarını gösterir. Zira yakın zamana kadar mevcut durumda olan çok sayıdaki dini yapı ya da yapı topluluğu, bölgenin bu özelliğini uzun yıllar muhafaza ettiğinin kanıtıdır. Ayrıca bu bölgenin Bizans’ın özellikle de son dönemlerinde Constantinopolis ve çevresi üzerinde askeri ve siyasi üstünlük kurmak isteyen Latinler ile Bizanslılar arasında stratejik bir öneme sahip olduğu, Venedik ve Cenevizlilerin ise ticari üsler kurmaya çalıştıkları görülür. Kuzeyden güneye inen kara yolunun başlangıcı olması ve sonrasında adaların Constantinopolis’e uzanan deniz yolunun kontrolünde önem kazanmaları bölgenin dini karakteri yanında askeri olarak da önemli olduğunu gösterir. Bu çalışma boyunca, Balıkesir ilinin kuzey uzantısında yer alan bu bölgede var olan ve günümüze ulaşmayı başaran Bizans kültür varlıklarının tespit ve değerlendirilmesi ile birlikte niteliklerine ve özelliklerine göre kayıt altına alarak, alana katkı sunulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bizans, Kapıdağ yarımadası, Marmara takımadaları, kilise, kale

Kaynakça

• Akyürek 2007 E. Akyürek vd., Türkiye Arkeolojik Yerleşimleri 8. Bizans / Marmara, İstanbul, 2007.
• Asgari 1981 N. Asgari, ‘Saraylar Köyü (Marmara Adası) 1980 Çalışmaları’, Kazı Sonuçları Toplantısı 3, Ankara, 1981. 117-118.
• Cantacuzenus 1832 Cantacuzenus (Kantakuzinos), Corpus Scriptorum Historiae Byzantiniae (Kitap I), Bonn, 1832.
• Covel 1998 J. Covel, Dr. John Covel Voyages en Turquie 1675-1677, çev. J. P. Grelois, Paris, 1998.
• Cuinet 1895 V. Cuinet, La Turquie D’Asie (cilt IV), Paris, 1895.
• Dündar vd. 2019 M. Dündar vd., ‘Ortaçağ’dan Günümüze Balıkesir İli Yüzey Araştırması 2017 Yılı Çalışmaları’, Araştırma Sonuçları Toplantısı 36/2, Ankara. 2019.523-552.
• Ertüzün 1999 R. M. Ertüzün, Kapıdağı Yarımadası ve Çevresindeki Adalar, İstanbul, 1999.
• Eyice 1983 S. Eyice,’Die Byzantinische Kirche in der Naehe des Yenişehir Tores zu İznik (Nikaia) Kirche’, Materialia Turcica, VII – VIII, Bochum, 1983, 152-159.
• Foss – Winfield 1986 C. Foss – D. Winfield, Byzantine Fortifications. An Introduction, University of South Africa. 1986.
• Foss 1990 C. Foss, ‘Byzantine Malagina and the lower Sangarius’, Anatolian Studies 40, 1990. 162-183.
• Foss 1996 C. Foss, Surveys of medieval Castles of Anatolia II. Nicomedia, Ankara, 1996.
• Foss 1998 C. Foss, ‘Byzantine Responses to Turkish Attacks: Some Sites of Asia Minor’, Aetos: Studies in honour of Cyril Mango, Ed. I. Sevcenko – I. Hutter, Stuttgart, 1998. 154-171.
• Gedeon 1895 M. Gedeon,  - Proikonnesos, İstanbul, 1895.
• Giros 2003 C. Giros, ‘Les Fortifications Medievales’, La Bthynie au Moyen Age, Ed. B. Geyer-J. Lefort, Paris, 2003. 209-225.
• Guidobaldi 2005 A. G. Guidobaldi vd, ‘Ayasofya Müzesi Bizans Plastik Eserler Koleksiyonu’, Araştırma Sonuçları Toplantısı 23/1, Ankara. 2005. 319-330.
• Günsenin 1996 N. Günsenin, ‘1994 Yılı Marmara Adaları Sualtı Araştırması’, Araştırma Sonuçları Toplantısı 13, Ankara, 1996. 357-373.
• Günsenin 1997 N. Günsenin, ‘1995 Yılı Marmara Adaları Sualtı Araştırması’, Araştırma Sonuçları Toplantısı 14, Ankara, 1997. 97-105.
• Günsenin 1998 N. Günsenin, ‘1996 Yılı Marmara Adaları Yan Taramalı Sonar Araştırması Ekinlik Adası Mermer Batığı’, Araştırma Sonuçları Toplantısı 15, Ankara, 1998. 295-305.
• Hamilton 1842 W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, London, 1842.
• Hasluck 1909 F. W. Hasluck, ‘The Marmara Islands’, The Journal of Hellenic Studies 29, 1909. 6-18.
• Hasluck 1910 F. W. Hasluck, Cyzicus, Cambridge, 1910. Herrin 2016 J. Herrin, Bir Ortaçağ İmparatorluğunun Şaşırtıcı Yaşamı, Çev. U. Kocabaşoğlu, İstanbul, 2016.
• Hüryılmaz 2003 H. Hüryılmaz, ‘Antik Dönemde Balıkesir’, Bitek Kent: Balıkesir, Ed. F. Özden, İstanbul, 2003, 11-30.
• Keskin 2018 E. Keskin, ‘Erken Hıristiyanlık Dönemine Ait Bir Lahit’, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/2, 2018. 1067-1078.
• Kyzikenos 1825 G. Kyzikenos,   , Athens, 1825. Lechevalier 1800 J. B. Lechevalier, Voyage de la Propontide et du Pont-Euxin, Paris, 1800.
• Lucas 1712 P. Lucas, Voyage du sieur Paul Lucas Fait par Ordre du Roy dans la Greece, l’Asie Mineure, le macedonie et l’Afrique, C.I, Paris, 1712.
• Mango 2007 C. Mango, Bizans. Yeni Roma İmparatorluğu, Çev. G. Ç. Güven, İstanbul, 2007.
• Mango – Sevcenko 1973 C. Mango – I. Sevcenko, ‘Some Churches and Monasteries on the Southern Shore of the Sea of the Marmara’, Dumbarton Oaks Papers 27, 1973. 235-277.
• Mercangöz 2003 Z. Mercangöz, ‘Bizans Çağında Balıkesir’, Bitek Kent: Balıkesir, Ed. F. Özden, İstanbul, 2003, 31-50.
• Mottraye 1727 A. La Mottraye, Voyages du Sr. A de La Mottraye en Europe, en Asie at en Afrique, La Haye, 1727.
• Ötüken 1996 Forschungen und Nodwestlischen Kleinasiens Antike und Byzantinsche Denkmaler in der Provinz Bursa, Tübingen, 1996.
• Öztürk – Kındığılı 2018 N. Öztürk – B. K. Kındığılı, ‘Zeytinliada Meryemana Manastırı’, Bandırma ve Yakın Çevresi Tarihi, Ed. U. T. Sivrioğlu, Bursa, 2018. 145-163.
• Pachymeres G. Pachymeres, Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev. İ. B. Barlas, İstanbul, 2009.
• Peschlow 2004 U. Peschlow, ‘Nikaia / İznik Kiliseleri’, Tarih Boyunca İznik, İstanbul. 2004. 200-217.
• Polat 2005 G. Polat, ‘Avşa Adasındaki Hagios Georgios Manastırı’, Müze Kurtarma Kazıları Semineri 14, Ankara, 2005. 205-216.
• Prokesh 1831 A. von Prokesh, Erinnerungen aus Aegypten und Kleinasien, Vienna, 1831. Ramsay 1890 W. M. Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor, London, 1890.
• Sivrioğlu 2018 U. T. Sivrioğlu, ‘Bizans Asırlarında Kapıdağı ve Çevresi’, Bandırma ve Yakın Çevresi Tarihi, Ed. U. T. Sivrioğlu, Bursa, 2018. 181-199.
• Şahin 2005 H. Şahin, ‘Erdek, Karşıyaka Beldesi Bizans Kilisesi Kurtarma Kazısı’, Müze Kurtarma Kazıları Semineri 14, Ankara, 2005. 27-39.
• Talbert 2000 R. J. A. Talbert, Barrington Atlas of the Hellenistic and Roman World, Princeton, 2000.
• Texier 1862 C. Texier, L’Asie Mineure, Paris, 1862.
• Theophanes 1997 The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History AD. 284-813, Çev. C. Mango-R. Scott, Oxford, 1997.