The Relationship Between Water and Prophecy in Anatolia in Ancient Period

Yıl 2024, Sayı: 10, 59 - 85, 31.12.2024

Nihan Aydoğmuş

https://doi.org/10.54577/lycus.1533685

Öz

Water has been an important part of life, both vitally and intellectually, since human existence. In addition to having vital factors such as drinking water, nutritional needs, irrigation of agricultural areas and cleaning, oceans, seas, rivers, lakes and underground water resources, which have symbolic meanings such as eternity, continuity and power, have been included in many different rituals in ancient belief systems. Immersing in water or coming into contact with water during rituals means returning to the essence, rebirth, birth and purification. Water, which is especially necessary for the purification process that forms the beginning of every ritual, is also decisive in the positioning of sacred areas. In addition, the belief that water contains divine power and the deification of water resources have caused water to become one of the tools that people use to communicate with God and get news about the future. Thus, it can be seen that first the water sources in caves or underground rock cavities, and then the wells in monumental temples, were among the areas where divination took place. According to ancient sources, inscriptions, coins or various archaeological findings, Smintheion, Klaros, Didyma, Sura, Limyra, Kyaneai and Labraunda can be counted among the oracle centers in Anatolia that are understood to give prophecy through water or by observing the fish in the water.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Water, Prophecy, Cult, Ritual

Antik Dönemde Anadolu'da Su-Kehanet İlişkisi

Öz

Su hem yaşamsal hem düşünsel anlamda insanın varoluşundan bu yana hayatın önemli bir parçasıdır. İçme suyu, besin ihtiyacı, tarımsal alanların sulanması, temizlik gibi yaşamsal faktörlere sahip olmasının yanı sıra sonsuzluk, süreklilik, güç gibi sembolik anlamlar yüklenen okyanus, deniz, nehir, göl ve yer altı su kaynakları antik dönem inanç sistemleri içinde pek çok farklı ritüele dahil edilmiştir. Ritüeller sırasında suya batma ya da suyla temas etme öze dönüş, yeniden doğuş, doğum ve arınma gibi anlamları ifade eder. Özellikle her ritüelin başlangıcını oluşturan arındırma işlemi için gerekli olan su, kutsal alanların konumlanmasında da belirleyicidir. Ayrıca suyun içinde tanrısal gücün bulunduğuna inanılması ve su kaynaklarının tanrılaştırılması, insanların tanrıyla iletişime geçmek ve gelecekten haber almak amacıyla başvurdukları araçlardan birinin su olmasına neden olmuştur. Böylelikle ilkin mağara ya da yer altı kaya oyukları içindeki su kaynaklarının, daha sonra anıtsal tapınaklar içindeki kuyuların kehanet işleminin gerçekleştiği alanlar arasında yer aldığı görülür. Antik kaynaklar, yazıtlar, sikkeler ya da çeşitli arkeolojik bulgular doğrultusunda Anadolu’da suyla ya da suyun içindeki balıkların gözlemlenmesiyle kehanet verdiği anlaşılan bilicilik merkezleri arasında Smintheion, Klaros, Didyma, Sura, Limyra, Kyaneai ve Labraunda sayılabilir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Su, Kehanet, Kült, Ritüel

Kaynakça

• Ail., nat Ailianos, de natura animalium/Aelian, On Animals, Çev. A. F. Scholfield, Vol. III, Books 12-17, Cambridge, 1959.
• Aischyl., Eum. Aischylos, Eumenides, H. W. Smyth, Ph. D., Ed., 12.10.2022. 11.27. https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0006%3Acard%3D1
• Athen. Athenaios, The Deipnosophists, C. D. Yonge, B.A., Ed. 05.02.2024. 13.18. https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2013.01.0003%3Abook%3D8%3Achapter%3D8
• Hes., Theog. Hesiodos, Theogonia, Çev. A. Erhat- S. Eyüboğlu, İstanbul, 2019.
• Hom.Il. Homeros, İlyada, Çev. A. Erhat- A. Kadir, İstanbul, 2007.
• Iambl., de myst. Iamblichos, De Mysteriis/ The Mysteries of the Egyptians, Chaldeans and Assyrians, Çev. T. Taylor, London, 1822.
• Lukian. Lukianos, Hermotimus. K. Jacobitz, Ed., 24.01.2024, 12:20. https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0521%3Asection%3D60
• Paus. Pausanias, Periegeta/Description of Greece, Çev. Frazer, J. G.), New York, 1898.
• Plin., nat. Plinius maior, Naturalis Historia, Çev. J. Bostock- H. T. Riley, London, 1855.
• Plut. Plutarkhos, Vitae Parallelae/ Paralel Yaşamlar, Çev. F. Akderin, İstanbul, 2007.
• Plut. mor. obsolescence. Plutarkhos, Moralia, Vol. 5, The Obsolescence of Oracles, Loeb Classical Library Edition, 1936.
• Ov., Met. Publius Ovidius Naso, Metamorphoses, B. More, Ed., 01.02.2024, 15.10. https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0028%3Abook%3D6%3Acard%3D146
• Strab. Strabon, Geography, Çev. H. L. Jones, London, 1967.
• Tac., ann Tacitus. Annales, C. D. Fisher, Ed., 03.02.2024. 13.47. https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0078%3Abook%3D2%3Achapter%3D54 Vitr. Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap, Çev. S. Güven, İstanbul, 2005.
• Akar-Tanrıver, 2009 D. S. Akar Tanrıver, Apollon Klarios Kültü, Kehanet Pratikleri ve Adaklar, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2009.
• Aktaş 2019 R. Aktaş, “Aşık Kemiğinin (Astragalos) Antik Dönemde Kullanımı”, Prof. Dr. Nuran Şahin’e Armağan Kitabı, Epiphaneia, Ed. O. Zunal, Y. Polat, H. Cevizoğlu, G. Gürtekin Demir, G. Polat, G. Günata, E. Doğan Gürbüzer, C. Pişkin Ayvazoğlu, İzmir, 2019, 1-8.
• Akyürek-Şahin 2016 N. E. Akyürek Şahin, “Likya’da Tanrılar ve Kültler”, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi, Ed. H. İşkan – E. Dündar, İstanbul, 2016, 536-549.
• Altınoluk 2005 Z. S. Altınoluk, Sikkelerin Işığında Küçük Asya'da Irmak Tanrıları, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2005.
• Atalay 1988 E. Atalay, İzmir ve Aydın Yörelerinde Mağara Araştırmaları, 5. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, Ankara, 1988, 297-311.
• Avcu 2016 F. Avcu, “Küçük Asya Yazıtlarında Nehir Tanrıları”, Eskiçağ Yazıtları-8, Ed. N. E. Akyürek Şahin, M. Ertan Yıldız, H. Uzunoğlu, İstanbul, 2016, 205-246.
• Ay-Şafak 2022 F. Ay Şafak, “Eski Mısır’da Nil Nehri ve Tanrı Hapi”, Amisos 7/12, 2022, 22-47.
• Beal 2002 R. H. Beal, “Hittite Oracles”, Magic and Divination in Ancient World, Ed. L. Ciraolo – J. Seidel, Leiden-Boston, 2002, 57-58.
• Bellinger 1958 A. R. Bellinger, “The Late Bronze of Alexandria Troas”, American Numismatic Society (Museum Notes) 8, 1958, 25-53.
• Bellinger 1961 A. R. Bellinger, Troy, The Coins, Princeton, 1961.
• Black – Green 2017 J. Black – A. Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü: Tanrılar, İfritler, Semboller, İstanbul, 2017.
• Bookidis – Fisher 1974 N. Bookidis – J. E. Fisher, “Sanctuary of Demeter and Kore on Acrocorinth, Preliminary Report V: 1971-1973”, Hesperia 43, 1974, 267-307 (Pl. 53-60).
• Bostancı 2002 O. Bostancı, Cumaovası ve Çevresindeki Prehistorik Merkezler, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2002.
• Bryce 2003 T. Bryce, Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum, Çev. M. Günay, Ankara, 2003.
• Buresch 1892 K. Buresch, “Die Sibyllinische Quellgrotte in Erythrae”, Mitteilungen des Deutschen Ärchaeologischen Instituts, Athenische Abteilung 17, 1892, 16-36.
• Caskey 1949 J. L. Caskey, “Investigations at the Heraion of Argos”, The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 21/3, 1949, 165-221.
• Cole 1988 S. G. Cole, “The uses of Water in Greek Sanctuaries”, Early Greek Cult Practice: Proceedings of the Fifth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 26-29 June, 1986, Stockholm, Ed. N. Marinatos – R. Hägg – G. Nordquist ,1988, 161-165.
• CTH Catalogue des textes hittites, E. Laroche 05.09.2024, 13.19, https://www.hethport.uni-wuerzburg.de/CTH/index_en.php
• Çevik 2011 N. Çevik, “Işık Ülkesi Likya’da Bir Kehanet Merkezi”, Aktüel Arkeoloji 22, 2011, 90-97.
• Çevik 2015 N. Çevik, Lykia Kitabı, Ankara, 2015.
• Çilingir – Cesur 2020 S. Çilingir Cesur, Hitilerde Ritüel ve Büyü, İstanbul, 2020.
• Çilingir Cesur – Cammarosano 2022 S. Çilingir Cesur – M. Cammarosano, “Hitit Büyü Ritüellerinde Deniz”, Hititler'den Günümüze Anadolu'da Dini Törenler ve Tören Mekanları, Ed. İ. Taş, İstanbul, 2022, 63-88.
• Çilingiroğlu 2020 A. Çilingiroğlu, “Urartu Dini”, Urartu: Doğu’da Değişim, Ed. K. Köroğlu – E. Konyar, İstanbul, 2020, 134-146.
• Çizmeli-Öğün 2009 Z. Çizmeli Öğün, “Fare, Veba ve Apollon: Bir Kutsal Alanın Kuruluş Söylencesi İkonografisi”. Ed. O. Tekin – A. Erol, Ancient History, Numismatics and Epigraphy in Mediterranean World, Studies in memory of Clemens E. Bosch and Sabahat Atlan and in honour of Nezahat Baydur, İstanbul, 2009, 113-122.
• Çizmeli-Öğün 2013 Z. Çizmeli Öğün, “Smintheion’da Ele Geçen Sikke Buluntuları”, Smintheion: Apollon Smintheus’un İzinde, Ed. N. Özgünel, İstanbul, 2013, 135-140.
• Çizmeli-Öğün 2015 Z. Çizmeli Öğün, “The Sanctuary of Apollo Smintheus in the Light of Numismatic Evidence”, Smintheion: In Search of Apollo Smintheus, Ed. A. C. Özgünel, İstanbul, 2015, 94-103.
• de Boer – Hale 2000 J. Z. de Boer – J. R. Hale, “The Geological Origins of the Oracle at Delphi, Greece”, The Archaeology of Geological Catastrophes 171, 2000, 399-412.
• Demirci 2019 K. Demirci, Eski Mezopotamya Dinlerine Giriş: Tanrılar, Ritüel, Tapınak, İstanbul, 2019.
• Dilek 2019 Y. Dilek, Eski Mezopotamya Dini Ritüeller ve Kullanılan Objeler, İstanbul, 2019.
• Doğan 2019 M. Doğan, “Klaros Çevresinde Yapılan Jeoarkeolojik Çalışmaların Klaros Arkeolojisine Katkısı”, Prof. Dr. Nuran Şahin’e Armağan Kitabı, Epiphaneia, Ed. O. Zunal, Y. Polat, H. Cevizoğlu, G. Gürtekin Demir, G. Polat, G. Günata, E. Doğan Gürbüzer, C. Pişkin Ayvazoğlu, İzmir, 2019, 101-116.
• Efendioğlu 2010 T. Efendioğlu, Hellenistik ve Roma Çağlarında Likya’da Yerel Tanrı ve Tanrıçalar, İstanbul, 2010.
• Eliade 2003 M. Eliade, Dinler Tarihine Giriş, Çev. L. Arslan, İstanbul, 2003.
• Elderkin 1941 G. W. Elderkin, “The Natural and the Artificial Grotto”, Hesperia 10/2, 1941, 125-137.
• Eralp-Güner 2019 E. Eralp Güner, Eskiçağ’da Doğu Akdeniz’de Kutsal Alanlarda Arınma, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Eren 2022 K. Eren, “Eski Çağlarda İonia’da Kutsal Alanlar ve Kültürel Coğrafyadaki Çeşitlilik”, Ege Kıyılarının Bilge Sakinleri İonialılar, Ed. Y. Ersoy – E. Koparal, İstanbul, 2022, 320-339.
• Erdan 2019 E. Erdan, “Tisna'nın Nehir Tanrısı: Tisnaios”, 70. Yaşında Serap Yaylalı'ya Sunulan Yazılar, A. Erön – E. Erdan, Ankara, 2019, 203-217.
• Fontenrose 1988 J. Fontenrose, Didyma. Apollo’s Oracle, Cult and Companions, Berkeley, 1988.
• Frazer 2018 J. G. Frazer, Adonis, Attis, Osiris: Doğu Dinleri Tarihi Araştırmaları II, Çev. İ. H. Yılmaz, İstanbul, 2018.
• Ful 2013 Ş. D. Ful, “Mysia Bölgesi’nde Apollon Kültü”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 1, 2013, 1-22.
• Furtwängler 2011 A. E. Furtwängler, “Didyma Brankhid Kahinleri”, Aktüel Arkeoloji 22, 2011, 64-79.
• Georgoudi 2019 S. Georgoudi, “Sources and Fountains in the Oracular Sanctuaries: a “Mantic” Water?”, Les Etudes Classiques 87, 2019, 125-150.
• Gençler-Güray 2018 Ç. Gençler Güray, “Erythrai’de Demeter Tapınımı”, Türk Arkeoloji Dergisi 37/64, 2018, 55-70.
• Greaves 2002 A. M. Greaves, Miletos: A History, London – New York, 2002.
• Grimal 2012 P. Grimal, Mitoloji Sözlüğü, Yunan ve Roma, İstanbul, 2012.
• Günaltay 2016 M. Ş. Günaltay, Dinler Tarihi: Yeryüzündeki İlkel Dinler, İstanbul, 2016.
• Güneri 2013 A. S. Güneri, “Two Stone Stelae from Northeast Turkey”, 2nd International Congress of Eurasian Archaeology, 1-5 March 2010, Tire, Ed. A. S. Güneri, İzmir, 2013, 177-192.
• Hasluck 1910 F. W. Hasluck, Cyzicus, Cambridge, 1910.
• Hawkins 1998 J. D. Hawkins, “Home to the Thousand Gods of Hatti”, Westenholz, Capital Cites: Urban Planning and Spiritual Dimensions, Proceedings of Symposium held on May 27-29, 1996, Jerusalem, Israel, Ed. J. G. Westenholz, Jerusalem, 1998, 65-82.
• Hill 1916 G. F. Hill, “Apollo and St. Michael: Some Analogies”, The Journal of Hellenic Studies 36, 1916, 134-162.
• Hooke 2020 S. H. Hooke, Ortadoğu Mitolojisi, Çev. A. Şenel, Ankara, 2020.
• İbci 2019 R. O. İbci, Sura Apollon Tapınağı ve İlişkili Kült Alanları, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya, 2019.
• Johnstone 2008 S. I. Johnstone, Ancient Greek Divination, Wiley-Blackwell, 2008.
• Kaplan 2018 D. Kaplan, The Roman Baths and Related Structures, Smintheion Studies I, Çanakkale, 2018.
• Kaplan 2023 D. Kaplan, “Smintheion Cultic Cave and Sacred Spring in the Light of Ancient Sources and Archaeological Findings”, Oannes 5/1, Mart, 2023, 137-165.
• Kayan 2019 İ. Kayan, “Klaros Yer Altı Suları ve Kutsal Sayılan Kaynaklar”, Prof. Dr. Nuran Şahin’e Armağan Kitabı, Epiphaneia, Ed. O. Zunal, Y. Polat, H. Cevizoğlu, G. Gürtekin Demir, G. Polat, G. Günata, E. Doğan Gürbüzer, C. Pişkin Ayvazoğlu, İzmir, 2019, 219-230.
• Korfmann 2012 M. Korfmann, Troia Rüzgârı, M. Osman Korfmann’dan Seçme Makaleler, Ed. R. Aslan – F. Polat, Çanakkale, 2012.
• Kranz 1984 W. Kranz, Antik Felsefe, Çev. S. Y. Baydur, İstanbul, 1984.
• Laroche 1958 E. Laroche, “Lécanomanice hittite”, Revue d’Assyriologie et d’Archéologie orientale 52/3, 1958, 150-162.
• Larson 2001 J. Larson, Greek Nymphs: Myth, Cult, Lore, New York, 2001.
• Lefévre-Novaro – Mouton 2008 D. Lefévre-Novaro – A. “Mouton, Aux origines de l’ichthyomanice en Anatolie ancienne Sources textelles et données archéologiques”, Anatolica 34, 2008, 7-51.
• Longfellow 2012 B. Longfellow, “Roman Fountains in Greek Sanctuaries”, American Journal of Archaeology 116/1, 2012, 133-155. Marcidy – Picard 1915 Th. Marcidy – Ch. Picard, “Fouilles du hiéron d’Apollon Clarios á Colophon”, Bulletin de correspondance hellénique 39, 1915, 33-52.
• Nilsson 1955 M. P. Nilsson, Geschichte der Griechischen Religion, München, 1955.
• Onur 2002a F. Onur, Lykia Hidrografisi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Antalya, 2002.
• Onur 2002b F. Onur, “Antik Veriler Işığında Lykia’nın Hidrografyası”, Likya İncelemeleri I, Ed. S. Şahin – M. Adak, 2002, 53-61.
• Onur – Oktan 2013 F. Onur – M. Oktan, “Parerga to the Stadiasmus Patarensis (12): The routes 56-57 (Phellos- Kyaneai- Myra)”, Gephyra 10, 2013, 94-105.
• Oppenheim 1977 A. L. Oppenheim, Ancient Mesopotamia- Portrait of Dead Civilization, London, 1977.
• Özhan 2015 T. Özhan, “New Inscriptions form Smintheion; Dedications, Epitaphs, and Fragments”, Smintheion: In Search of Apollo Smintheus, İstanbul, 2015, 105-123.
• Parke 1967 H.W. Parke, Greek Oracles, London, 1967.
• Parke 1978 H. W. Parke, “Castalia”, Bulletin de correspondance hellénique, 102, 1978, 199-219.
• Parke 1985 H.W. Parke, The Oracles of Apollo in Asia Minor, London – Sydney, 1985.
• Parke 1986 H. W. Parke, “The Temple of Apollo at Didyma: The Building and Its Function , Journal of Hellenic Studies 106, 1986, 121-131.
• Piotrovski 1965 B. B. Piotrovski, “Urartu Dini”, Çev. İ. Kaynak, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 32/1-2, 1965, 37-52.
• Reiner 1960 E. Reiner, “Fortune-Telling in Mesopotamia”, Journal of Near Eastern Studies 19/1, 1960, 23-35.
• Remler 2010 P. Remler, Egyptian Mythology A to Z (Third Edition), New York, 2010.
• Robbins 1916 F. E. Robbins, “The Lot Oracle at Delphi”, Classical Philology 11/3, 1916, 278-292.
• Roller 2013 L. E. Roller, Ana Tanrıça’nın İzinde, Çev. B. Avunç, İstanbul, 2013.
• Schachter 1967 A. Schachter, “A Boeotian Cult Type”, Bulletin of the Institute of Classical Studies 14, 1967, 1-16. Schuchhardt 1886 C. Schuchhardt, “Kolophon, Notion und Klaros”, Mitteilungen des Deutschen Ärchaeologischen Instituts, Athenische Abteilung 11, 1886, 398-434.
• Schürr 2001 D. Schürr, “Bemerkungen zu Lesung und Verständnis einiger lykischer Inschriften”, Kadmos 40, 2001, 127-154.
• Sezgin 2018 Y. Sezgin, “Aiolis'te Bir Dağ Kent: Aigai”, Arkeoloji, Tarih, Coğrafya, Turizm ve Kültürüyle Geçmişten Günümüze I. Aliağa Sempozyumu Bildirileri, Ed. M. Çekilmez – S. Vardar, Ankara, 2018, 71-90.
• SNG v. Aulock Lyc. Sylloge Nummorum Graecorum, Deutschland, Sammlung H. Von Aulock, Vol. 2: Caria, Lydia, Phrygia, Lycia, Pamphylia, Berlin, 1962.
• Şahin 1998 N. Şahin, Klaros, Apollon Bilicilik Merkezi, İstanbul, 1998.
• Şahin 2008 N. Şahin, “A la lumière des découvertes récentes: Relations de Claros avec Notion et Oracles de Manto”, Arkeoloji Dergisi 2, 2008, 213-226.
• Şahin 2012 N. Şahin, “Apollon Klarios Bilicilik Merkezi”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları, Ed. A. Çilingiroğlu, Z. Mercangöz – G. Polat, İzmir, 2012, 248-273.
• Şahin 2013 N. Şahin, Antik Dönemde Anadolu’da Kadın, İzmir, 2013.
• Şahin 2015 N. Şahin, “Klaros Doğuran Ana Tanrıça Heykelciği ve Kolophon Ülkesi'nde Ana Tanrıça Kimliği”, Mustafa Büyükkolancı'ya Armağan, Ed. C. Şimşek, B. Duman – E. Konakçı, İstanbul, 2015, 587-596.
• Şahin 2020 N. Şahin, “Le panorama d’un sanctuaire indigéne (Mêter?) au sanctuaire Clarien, Un nouveau culte: Léto Claria”, Kulte im Kult, Sakrale Strukturen extraurbaner Heiligtümer, Ed. H. Bumke, Rahden, 2020, 207-214.
• Şahin 2014 S. Şahin, Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae / Likya Eyaleti Roma Yolları, Gephyra Monografi Dizisi 2, İstanbul, 2014.
• Takmer 2023 B. Takmer, “Lykia ve Pamphylia’da Balık ve Balık Kehaneti: Sosyokültürel Bir Değerlendirme”, Sophron, Güler Çelgin’e Armağan Yazılar, Ed. F. Cluzeau, Ö. Acar, N. Ediz Okur – V. Taşçı, İstanbul, 2023, 469-500.
• Taşlıklıoğlu 1954 Z. Taşlıklıoğlu, Tanrı Apollon ve Anadolu ile Münasebeti, İstanbul, 1954.
• Tez 2017 Z. Tez, Tıbbın Gizemli Tarihi: Semboller, Büyüler ve Ritüeller Eşliğinde Şifa, İstanbul, 2017.
• Thomsen 1995 A. Thomsen, “Suburbane Heiligtümer bei Kyanenai: Eine Quelfassung bei Kyaneai, das Orakelheiligtüm des Apollon Thyrxeus?”, Lykische Studien 2 Forshungen auf dem Gebiet der Polis Kyaneai in Zentrallykien Bericht über die Kampagne 1991, Ed. F. Klob, Bonn, 1995, 43-48.
• Ustinova 2009 Y. Ustinova, Caves and the Ancient Greek Mind, Descending Underground in the Search for Ultimate Truth, Oxford, 2009.
• Uzunoğlu 2016 H. Uzunoğlu, “Didyma Apollon Tapınağı’ndaki Kaynak Suyu Üzerine Üç Epigram” Eskiçağ Yazıları 8/Akron 10, Ed. N. E. Akyürek Şahin, E. Yıldız – H. Uzunoğlu, İstanbul, 2016, 299-316.
• Uzunoğlu 2018 H. Uzunoğlu, Epigrafik Belgeler Işığında Güney ve Güneybatı Anadolu’da Su ve Su Yapıları, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya, 2018.
• Ünal 2016 A. Ünal, Hititçe-Türkçe Türkçe-Hititçe Büyük Sözlük, Hattice, Hurrice, Hiyeroglif Luvicesi ve Palaca Sözcük Listeleri ile Birlikte, Ankara, 2016.
• Waldstein 1902 C. Waldstein, The Argive Heraeum I, Boston, 1902.
• Weber 2015 U. Weber, “Der Altar des Apollon von Didyma”, Istanbuler Mitteilmungen 65, 2015, 5-61. Wiegand 1958
• T. Wiegand, Didyma II: Die Inschriften, von Albert Rehm, herausgegeben von R. Harder, Berlin, 1958.
• Williamson 2021 C. G. Williamson, Urban Rituals in Sacred Landscapes in Hellenistic Asia Minor, Leiden, 2021.
• Yılmaz 2023 F. Yılmaz, Antikçağ’da Asia Minor Kahinleri ve Uygulamaları, Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya, 2023.
• Yılmaz 2013 S. Yılmaz, Klaros ve Delphoi Bilicilik Merkezlerindeki Kehanet Personeli ve Objeleri, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2013.