Ayrık (Munfasıl) Şartlı İstisnâî (Seçmeli) Kıyaslar (Klasik Mantık kitaplarında görülen geçersiz/yanlış örnekler üzerine)

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 6 - 34, 31.12.2021

Halil İmamoğlugil

Öz

Bu makale, ayrık şartlı seçmeli kıyas konusunu incelemek ve Klasik Mantık kitaplarında kullanılan yanlış örnekler üzerine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.
Aristoteles (m.ö. 384-322) yüklemli önermeleri ve kategorik kıyasları, şartlı önermeleri ve şartlı kıyasları ise Stoa Okuluna mensup filozoflar incelemiştir. Aristoteles’in görüşlerini esas alan Müslüman filozoflar, Stoacılardan gelen etkiyle birlikte, hem kategorik hem de şartlı önermelerden yapılan kıyasları incelemişlerdir.
İslam mantıkçılarının konuları işleyiş tarzlarını esas alıp Batılı mantıkçıların görüşlerine de yer veren geleneksel tarzda yazılmış Türkçe Klasik Mantık kitaplarında, istisnâî (seçmeli) kıyas konusu birbirinden farklı ele alınmaktadır.
İstisnâî kıyasların netice vermesi, şartlı öncülün tümel ve olumlu olmasına ayrıca şartlı öncülün seçenekleri arasında inâdiyye (gereklilik) ilişkisinin bulunmasına bağlıdır. Klasik mantık kitaplarında verilen örneklerde, şartlı öncülün tümel ve olumlu olması şartlarına riayet edilirken şartlı öncülün tarafları arasındaki inâdiyye (gereklilik) ilişkisine dikkat edilmemektedir.
Klasik Mantık kitaplarında dört formdan her biri için genellikle farklı örnekler verilmiş ve verilen örneklerin bir kısmında, ayrık şartlı istisnâî kıyasın şartlarına riayet edilmemiştir. Ayrık şartlı öncülün mukaddem (ön bileşen) ile tâlisi (art bileşen) arasındaki hakîkiyye ve gayrı hakîkiyye (mâniâtü’l-cem ve “mâniâtü’l-hulû) ilişkisine dikkat edilmemiştir. Ayrık şartlı istisnâî kıyasın muhtemel dört formundan biri için verilen örnekler diğer üç forma uygulandığında verilen örneklerin bu formlara uygun düşmediği görülmektedir. Bu çalışmada örneklerin her biri incelenmiş ve neden geçersiz oldukları gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mantık, şartlı ve yüklemli önerme, istisnâî (seçmeli) kıyas, ayrık şartlı istisnâî (seçmeli) kıyas, geçerli ve geçersiz form

Kaynakça

• AHDERÎ, Abdurrahman. es-Süllem (el-Mantıku’l-Munazzam içinde). Mısır: 2. Baskı, tarihsiz.
• AHMED CEVDET PAŞA. Mi’yâr-ı Sedâd. İstanbul: Matbaai Amire, 1293.
• ALİ SEDÂD. Mîzânu’l-Ukûl fi’l-Mantık ve’l-Usûl. İstanbul: Karâbet ve Kasbar Matbaası, 1303.
• BİNGÖL, Abdülkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• CREİGHTON, James Edwin. An Introductory Logic. London: The Macmillan Company, 1919.
• ÇAPAK, İbrahim. Anahatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• ÇAPAK, İbrahim. Stoa Mantığı ve Fârâbî’ye Etkisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2006.
• DEMENHÛRÎ, Ahmed. Risâletün fi’l-Mantık (Îzahu’l-Mubhem fî Meâni’s- Süllem). Beyrut: h.1417, m.1996.
• DURUSOY, Ali. “Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 5, Sayı 2 (Güz 2010), ss. 9-20.
• EATON, Ralph M., General Logic. New York: Charles Scribner’s Sons, 1931.
• EBHERÎ, Esîrüddin Mufaddal b. Ömer. Keşfu’l-Hakâik fî-Tahrîri’d-Dekâik, Tenkidli Metin ve İnceleme: Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul: 1998.
• ECE, Muhammet Nasih. İbn Rüşd’dün Önermeler Mantığı ve Aristoteles Temelleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2018.
• EMİROĞLU, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2004.
• FENÂRÎ, Muhammed b. Hazma. Şerh-i Îsâğûcî. Matbaati Osmaniye: 1309.
• FÂRÂBÎ, Ebû Nasr Muhammed. Kitâbu’l-Kıyâsi’s-Sağîr (Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri içinde), nşr. Mübahat Türker-Küyel, Sayı 1, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1990.
• FÂRÂBÎ, Ebû Nasr Muhammed. Kitâbu’l-Kıyâs II (el-Mantık inde’l-Fârâbî içinde), thk. Refik el-Acem. Beyrut: 1986, ss. 11-64.
• GELENBEVÎ, İsmail, eş-Şerh alâ İsâğocî. Matbaati Sultaniye: 1283.
• GELENBEVÎ, İsmail. Risâle fi’l-Kıyâs. İstanbul: 1297.
• el-HABÎSÎ. eş-Şerh ale’t-Tehzîb (Tecdîdü İlmi’l-Mantık içinde). Kahire: 3. Baskı, Tarihsiz.
• HASIRCI, Nazım. Klasik Mantık El Kitabı, Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• HASIRCI, Nazım, “Seçmeli Kıyaslarda Geçersiz Formlar (ÖSS'ye hazırlık kitaplarında görülen mantık yanlışı)”, Dini Araştırmalar, Eylül-Aralık 2007, Cilt: 10, s. 29, ss. 145-160.
• İBN SÎNÂ, Ebu Ali, el-İşârât ve’t-Tenbîhât, thk. Süleyman Dünya. Beyrut: h.1413, m.1992.
• İBN SÎNÂ, Ebu Ali, eş-Şifâ IV, el-Mantık, el-Kıyâs, Neşreden: İbrahim Madkur. Kahire: h.1383 m.1964.
• İSMAİL HAKKI (İZMİRLİ), Felsefe Dersleri. İstanbul: Dersaadet Matbaası, h.1330.
• İSMAİL HAKKI (İZMİRLİ). Mi’yâru’l-Ulûm. İstanbul: 1315.
• KAZVÎNÎ, Necmuddîn Ali b. Ömer el-Kâtibî. er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-Kavâidi’l- Mantıkıyye. Kum: tarihsiz.
• KNEALE and KNEALE, William and Martha, The Development of Logic. Oxford: Clarendon Press, 1991.
• KUŞLU, Harun. “İbn Sînâ ve Nasîruddîn Tûsî Mantığında Şartlı Önermeler”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVII, Sayı: 30 (2014/2), ss, 1-17.
• MATES, Benson. Stoic Logic. Los Angeles: 1953.
• el-MELEVÎ. eş-Şerh ale’s-Süllem, (el-Mantıku’l-Munazzam içinde). Mısır: 2. Baskı, Tarihsiz.
• el-MUZAFFER, Muhammed Rıza. el-Mantık, C. II. Beyrut: h.1400, m.1980.
• ÖNER, Necati. Klasik Mantık. Ankara: AÜİF Yayınları, 6. Baskı, 1991.
• ÖNER, Necati. Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı. Ankara: AÜİF, 1967.
• ÖZLEM, Doğan. Mantık (Klasik/Sembolik Mantık, Mantık Felsefesi), İstanbul: İnkılâp Yayınları, 6. Baskı, 1999.
• ÖZPİLAVCI, Ferruh. Fârâbî’nin Önerme Anlayışı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• RESCHER, Nicholas. “İbn Sînâ Mantığında Şartlı Önermeler”, çev. Harun Kuşlu, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XIV, Sayı: 25 (2012/1), ss. 237-247.
• ŞAHİN, Enver. Kâtibî’nin Şerhu Keşfi’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• eş-ŞÂMÎ, Muhammed es-Seyyid. Dirâsâtun fî İlmi’l-Mantık-el-Kıyâs. h.1389, m.1960.
• et-TAHTÂNÎ, Kutbuddîn Râzî. Levâmiu’l-Esrâr fî Şerh-i Metâliu’l-Envâr. İstanbul: 1277.
• et-TAHTÂNÎ, Kutbuddîn Râzî. Tahrîru’l-Kavâidi’l-Mantıkıyye fî Şerh-i Risâleti’ş-Şemsiyye. Kum: tarihsiz.
• et-TAFTAZÂNÎ, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer. Tehzîbu’l-Mantık (Tecdîdü İlmi’l-Mantık içinde). Kahire: 3. Baskı, tarihsiz.
• URMEVÎ, Ebu’s-Senâ Sirâcuddin Mahmud b. Ebî Bekr. Metâliu’l-Envâr. İstanbul: 1277.
• YAREN, Tahir, Kıyasların Yapısı. Ankara: İlâhiyât, 2003.
• YEŞİL, Mustafa. Fârâbî’de ve Quine’da Dil-Anlam ve Doğruluk İlişkisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi,. 2015.
• YILDIRIM, Cemal. Mantık El Kitabı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, Birinci Baskı, 1976.