Mantıkçı ve Şarih Ebü’l-Ferec Abdullah İbnü’t-Tayyib’in Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 1, 63 - 103, 30.06.2022

Alaattin Tekin

Öz

Ebü’l-Ferec Abdullah İbnü’t-Tayyib, İbn Sînâ ile çağdaş olmasına rağmen hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri hakkında ülkemizde sınırlı sayıda bilimsel çalışma bulunmaktadır. Yaptığımız araştırmalar neticesinde Ebü’l-Ferec’in Antikçağ felsefî mirasa vakıf olduğu onun ortaya koyduğu şerh ve telif tarzı eserlerde bu durum gözlemlenebilir. Ayrıca günümüze ulaşan Eisagoge Şerhi ile Kategoriler Şerhi, Helenistik şarihlerin şerhlerine hem içerik hem de biçim açısından benzer özellikler taşır. Bu durum Ebü’l-Ferec’in İskenderiye felsefî geleneğin İslâm dünyasında önemli bir temsilcisi olduğunu ortaya koyar. Kısacası Ebü’l-Ferec, tıpta Galenci ve felsefede ise Aristotelesçi geleneğin önemli bir savunucusudur.
Ebü’l-Ferec’in Hıristiyan oluşu ve dini bir makamda bulunması onun bu alanda da nitelikli eserler kaleme almıştır. Özellikle hem ibadet hem de itikat seviyesinde metinler yazması ve kutsal kabul edilen dört İncil metnini bir arada şerh etmesi dikkate değer bir durumdur. Genel olarak bu çalışmamızda Ebü’l-Ferec’in hayatı, ilmî kişiliği, hocaları, öğrencileri, felsefe, mantık, tıp ve Hıristiyanlık öğretisine yönelik ortaya koyduğu eserleri üzerinde durulucaktır.

Anahtar Kelimeler

Ebü’l-Ferec Abdullah İbnü’t-Tayyib, İbn Sînâ, Felsefe, Mantık, Tıp, Hıristiyanlık

Kaynakça

• ‘Assâl, el Mu‘taman İbn el. Mecmu’u Usulu’d-Din ve Mesmû’ Mahsûlü’l-Yakîn. nşr. A. Vadî. Kahire: Matbaatü’l-Abâî’l-Fransîyîn, 1998.
• Adamson, Peter, C. Taylor, Richard. İslâm Felsefesine Giriş, çev. Cüneyt Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2018.
• Adamson, Peter. Philosophy in the Islamic Word a History of Philosophy Without Any Gaps. İngiltere: Oxford Univercity Press, 2006.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Erişim, 05.05.2020). https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ibn-sina#1 (05.05.2020).
• Aristoteles. Kitâbu’t-Tabia’ li Aristûtâlîs. nşr. Abdurrahman Bedevî. Kahire: 2007.
• Aristoteles. The Arabic Version of Aristotle’s Historia Animalium Book: I–X of the Kitāb Al-Hayawān. nşr. Lourus S. Filius. Boston: Brill, 2018. Assemani, J. S. Bibliotheca Orientails De Scriptoribus Syris Nestorianis, III. Roma: 1725.
• Bar Hebraeus. Abu’l-Ferec Tarihi. C. 1, çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Beyhâki. Tetimme-i-Sıvâni’l-Hikme. thk. Muhammed Kürdî Ali. (Paris: Dâru-Bîblion, 2007).
• Brock, S. P. A Brief Outline of Syriac Literature (Moran "Eth"o 9). Kottayam, 1997.
• Câbirî, Ali Hüseyn el. Ebü’l-Ferec b. et-Tayyib el-Bağdâdî Reîsu Beytü’l-Hikmetü’l-Abbâsî. Bağdat: Beytü’l Hikme, 2002.
• Daiber, Hans. “Abu’l-Farag Ibn At-Tayyıb On Plants An Inquıry Into His Sources”. Erdem Dergisi, C. 9, Sayı 26, (1996).
• Demirci, Mustafa. Beytü’l-Hikme. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Dunlop, D. M. “The existence and definition of philosophy, from an Arabic text ascribed to al-Farabi”, Iraq, C. 13/No. 2. Bağdat (1951), 76-94.
• Endress, Gerhard, Ferrari, Cleophea. “Abu’l-Farağ I.n al-Tayyib”, Philosophy in the Islamic World Volume 1: 8th-10th Centuries, ed. Ulrich Rudolph, Rotraud Hansberger ve Peter Adamson, 496-507. Brill, 2017.
• Endress, Gerhard. “Ibn al-Ṭayyib’s Arabic Version and Commentary of Aristotle’s De Caelo”, Studia Graeco-Arabica 7. İtalya: Pacini, 2017.
• Fahri, Macid. İslâm Felsefesi Tarihi. çev. Kasım Turhan. İstanbul: 2000.
• Faultless, Julian. “Ibn al-Tayyib”., Christian-Muslim Relations A Bibliographical History (900-1050). ed. David Thomas, Alex Mallett, vol 2, 667-697. Boston: Brill Leiden, 2010.
• Ferrari, Cleopha. “Ibn al-Tayyib”, Encyclopedia of Medieval Philosophy Philosophy Between 500 and 1500. ed. Henrik Lagerlund. 528-531. Londra: Springer, 2011.
• Ferrari. “Introduction”. Der Kategorıenkommentar Von Abü l-Farag, Boston: Brill, 2006.
• Graf, George. Geschıchte Der Chrıstlıchen Arabıschen Lıteratur, vol. 2. Vaticana: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica 1944.
• . New Manuscript Finding From Indian Libraries. no. 47. 1986.
• Gutas, Dimitri. “Origins in Baghdad”, The Cambridge History of Medieval Philosophy. Vol. 1. 13-25. Cambridge University Press, 2010.
• Gutas. Yunanca Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2018.
• Gyekye, Kwame. Arabic Logic: Ibn al-Tayyib's Commentary on Porphyry's Eisagoge. Albany: State University of New York Pres, 1979.
• Habî, Yusûf, “Ebû’l-Ferec Abdullah b. et-Tayyib”. Mecmuatü Mecelletü’-l-İlmi’l-Irâkî, S. 4, 248-272, (1982). . “Ebu’l-Ferec Abdullah b. Et-Tayyib”, Mecelletü’l-Mücme’- el-İlmi’l-Irâkî, C. 4, S. 33, 238-271, (1986).
• Halil, Samir, ‘Bibliographie’. Islamochristiana 2. (1976).
• İbnü’t-Tayyib, Ebü’l-Ferec Abdullah. İstismâr Makâletü Fîsâğûras el-Ma’ruf biz’Zehebiye Tefsîru Bruklus. nşr. Neil Linley. New York: Arethusa Monographs X, 1984.
• . Der Kategorıenkommentar Von Abü l-Farag. nşr. Cleophea Ferrari. Boston: Brill, 2006. . eş-Şerhu’l-Kebîr li-Mâkûlati Aristû. nşr. Ali Hüseyin el-Câbirî. Dımeşk: Daru’t-Tekvîn, 2010.
• . Tefsîru Kitâbi Eisagoge li Furfûryûs, nşr. Kwame Gyekye. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1975.
• . Firdevsu’n-Nasrâniye (Commentaire sur la Genese), çev. J. C. J. Sanders. 2 vols. Louvain, 1967.
• . Difâu’l- ani’l- ‘İlm, nşr. Samîr Halil. 255-259, 305-309, 368-372. el- Mecelletü Risâletü el-Kenîse. S. 4, (1972). . el-Kelâm fi’l-İttihâd. nşr. Gerard Troupeau. Parole de l'Orient 8 (1977-78), s. 141-150.
• . er-Ravd en-Nadîr fi Tefsîri’l-Mezâmîr. nşr. Yusuf Mankuryus ve Habîb Circis. Kahire: 1902.
• . Fıkhu’n-Nasrâniye (Das Recht der Christenheit). nşr. Wilhelm Hoenerbach ve Otto Spies. Louvain, 1956-57. . fi’l-‘İlm ve’l-Mucizeti. Mebâhisü Felsefiyetü Diniye, (içinde). nşr. Paul Sbath. 179-180. Kahire: Mektebetü Ferîderîğ, 1929.
• . Makâletu fi’t-Teslîs (Le traite sur l’Unite et la Trinite), nşr. Gerard Troupeau. Pd’O 2 71-89. (1971-72).
• . Makâletu fi’t-Teslîs. nşr. İbn Samīr Khalīl [Samīr]. Bayn al-Nahrayn 4 (1976), 347-382.
• . Te’dîd Ârâu en-Nâs fi’l-İttihâdı ve Hucecihim. nşr. Samîr Halil. Mecelletü Beynen Nahreyn, S. 5, (1977), 247-262.
• . Tefsiru Meşrikî. nşr. Yusuf Mankuryus. Kahire: 1908.
• . Makâle fi l-Ekânîm ve’l-Cevher. nşr. Samīr Khalīl [Samīr]. Ṣadīq al-Kāhin 14 (1974), 133-43.
• . Makâletu fi’t-Teslîs ve’t-Tevhîd. nşr. Gerard Troupeau. Bulletin d’Etudes Orientales 25 (1972), 105-123.
• . Makâletu Muhtasaru fi’l-Ekânîm ve’c-Cevher ve enne fi’l- li’l-Cevher. nşr. Gerard. Troupeau. Orientalia Hispanica, Sive Studia F.M. Pareja Octogenario Dicata. Vol.1. Arabica-Islamica, Pars Prior XI. Leiden 1974, 640-644.
• İbn Ebî Useybia. Uyûnu’l-Enbâ fi-Tabakâti’l-Atibbâ. thk. Nizâr Ridâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Sînâ. el-Mubâhesât. Kum: İntişârât-i Bîdâr, 1413.
• . Kuva-i Erbaa. çev. Mirza Mesud Baykal, Türk Tıp Tarihi Arkivi 2(7), 70-73, (1938).
• . Resâʾil. nşr. Hilmi Ziya Ülken. C. I. Ankara: 1953.
• İbnu’l-Kıftî. İhbâru’l-Ulemâ bi- Ahbâri’l-Hûkemâ. thk. İbrahim Şemsuddin. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2005.
• İbnu’n-Nedîm. el-Fihrist. Beyrut: Daru’l-Meârif, 1998.
• İshak, Câk. “Makaletü fi Tövbeti li İbni’-Tayyib’in Önsözü”. Mecelletü Beyne’-Nahreyn, C. 17, Irak, (1989). 40-63.
• Kayacık, Ahmet. Bağdat Okulu ve İslâm Düşüncesindeki Yeri. İstanbul: Üniversite Kitapevi Yayınevi, 2004.
• Kellermann, Mechthild. Ein Pseduo-Aristotelischer Traktat über die Tugend. Edition und Übersetzung der Arabischen Fassungen des Abu Qurra und des Ibn at-Tayyib. Erlangen: 1965.
• Kerimov, Übeydullah. “İbn Sînâ’nın Hocaları, İbn Sînâ’nın Orta Asyalı Hekim Çağdaşlarıyla Bilimsel Bağları Üzerine”. çev. Fegani Beyler. BUSBED, Yıl 7, Cilt 7, Sayı 13, 324-327,(Bahar 2017)
• Lameer, Joep. “The Organon of Aristotle in the Medieval Oriental and Occidental Traditions”, Journal of the American Oriental Society, 90-98, Vol. 116, No. 1 (Jan. - Mar., 1996).
• Mahmut Kaya, "İbnü’t-Tayyib, Ebü’l-Ferec". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Erişim, 05.12.2019). https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ibnut-tayyib-ebul-ferec (05.12.2019).
• March, Rudolf. Catalogue of Arabıc Manuscrıpts (Yahuda Sectıon) in the Garrett Collectıon. New Jersey: Princeton Uniersity Library, 1977.
• Metâ, Amr bin. Kitâbu’l-Mecdel. Roma: Ihbâru Bitârketi Kursiyi’l-Meşrik, 1896.
• Nuruosmaniye 3610, Kitâbu’n-Nükes ve’l-İsmâr et’-Tıbbiye ve’l-felsefiyye, v.3a.
• Özpilavcı, Ferruh. “Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib’in EisagogeŞerhi”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 19, (2009), 105-149.
• Platti, Emilio, “Yaḥyā ibn ʿAdī”, Christian-Muslim Relations A Bibliographical History (900-1050). ed. David Thomas, Alex Mallett, 390-438. Boston: Brill Leiden, 2010.
• Porphyrios. Eisagoge. çev. Ebu Osman ed-Dımeşkî, Mantıku Aristû (içinde). nşr. A. Bedevî. C. 3. 1021-1068. Kahire: 1952.
• . Eisagoge. çev. Ebu Osman ed-Dımeşkî. nşr. A. Fuat Ehvâni. Kahire: 1952.
• Rescher, Nicholas. The Development of Arabic Logic. London: 1964.
• Stern, S. M. “Ibn al-Ṭayyib's Commentary on the Isagoge”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London, Vol. 19, No. 3, 419-425, (1957).
• . “Ibn Al-Samh”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 1/2, 31-44, s. (Apr., 1956).
• Suvâr, Hasan bin. et-Ta‘likâtü’l-Hâridetü fi’l-Mahtûtâti ala Tercümeti Kitâbi’l-Makûlât. Mantıki Aristû (içinde). C. 1. 77-96. nşr. A. Bedevî. Kuveyt: 1980.
• . et-Ta‘likâtü’l-Hasan b. Suvâr, Eisagoge (içinde). nşr. Ahmet Fuat Ehvânî. Kahire: Dâru Ecyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1952.
• Şehrâzûrî, Şemsuddîn eş. Nüzhetü’l-ervâh, Bilgelerin Tarihi ve Özdeyişleri. çev. Eşref Altaş. İstanbul: YEK, 2015.
• Tekin, Alaattin. Yahya İbn ‘Adî’nin Mantık Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Terzioğlu, Arslan., "Bîmâristan". Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. Erişim, (03.12.2019). https://İslâmansiklopedisi.org.tr/bimaristan.
• Ülken, Hilmi Ziya. Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• Vural, Mehmet. İslâm Felsefesi Tarihi, İslâm Düşüncesinin Tarihsel Seyri. Ankara: Elis Yayınları, 2018.