MASALLARDA BİTİŞ FORMELLERİ: İDİL URAL (TATAR) MASALLARI ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Cilt: 14 Sayı: 36, 1207 - 1226, 17.12.2021

Erkan Karagöz

https://doi.org/10.12981/mahder.1016619

Cited By: 4

Öz

Masalın yapı taşlarından formeller içinde bir birim olan bitiş formelleri, anlatıcılar tarafından masalı sonlandırmak üzere söylenirler ve değişik kullanım biçimleriyle dikkat çekerler. Bu çalışmada, zengin bir masalcılık geleneğine sahip olan İdil-Ural Bölgesi’nin kadim halklarından Tatar Türklerinin masallarında geçen bitiş formelleri çeşitli yönleriyle incelenerek sınıflandırılmıştır. Ortaya çıkan sınıflandırmada bitiş formelleri yalın, ani, şahsi ve öğretici olmak üzere dört üst maddede toplanmıştır ve bunlar çalışma içerisinde başlık açılarak irdelenmiştir. Bu üst maddelerden sadece yalın bitiş formelleri çok yönlü kullanım özelliklerine sahip olmasından dolayı kendi içerisinde selamete ermekle, yuvaya dönmekle, düğün yapmakla, yemek içmekle, iktidar kazanmakla, cezalandırmakla ve affetmekle ilgili olanlar şeklinde yedi alt maddede tekrar sınıflandırılmıştır. Formellerin sınıflandırılması için Thompson’un Motif Index of Folk Literature isimli eserinde sistemleştirdiği alfabetik numaralandırma yöntemi daha sonra eklenebilecek olası bitiş formelleri göz önünde bulundurularak Sakaoğlu’nun Masal Araştırmaları isimli eserinde formel sınıflandırmasını verirken kullandığı maddeleri isimlendirme tekniği ile harmanlanmış ve yeni bir sınıflandırma sistemi geliştirilmiştir. Bu sınıflandırma ilk olarak Türk dünyası masalları için uygulanabilirliğinin başlayış formelleri üzerinden test edildiği ve anlatıldığı “Masallarda Başlayış Formelleri: İdil-Ural (Tatar ve Başkurt) Masalları Örneği” adlı çalışmada uygulanmıştır. Söz konusu çalışmada bir üst madde olarak yer alan ve altı boş bırakılan bitiş formellerine bu çalışmayla devam edilmiştir. Çalışma neticesinde Tatar masalları örneğinde dört üst maddede sınıflandırılan bitiş formellerinin çeşitli kullanım ve biçim özellikleri örnekleriyle ortaya konulmuş, masal formeli merkezli çalışmalara katkıda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Masal, bitiş formeli, masal sonu tekerlemesi, Tatar, İdil-Ural

CLOSING FORMULAE IN TALES: THE CASE OF IDEL-URAL (TATAR) TALES

Öz

Closing formulas, a type of formula, which is one of the building blocks of tales, are told by storytellers to conclude a tale and they draw attention with their different uses. In this study, the closing formulas in the tales of Tatar Turks, one of the ancient peoples of the Idel-Ural Region, which has a rich storytelling tradition, have been examined from various aspects and classified. In the resulting classification, the closing formulas have been collected under four main titles, plain, abrupt, personal, and instructive, which are examined under separate headings in the study. Of these main titles, only plain closing formulas have been classified under seven titles due to their versatile use, as those related to finding salvation, returning home, holding a wedding, having a feast, gaining power, giving punishment, and forgiving. For the classification of formulas, considering that possible closing formulas may be added later, the alphabetical numbering method that Thompson systematized in his Motif Index of Folk Literature was combined with the technique of naming the items Sakaoğlu used in his work “Tale Studies” while classifying formulas, and a new system of classification has been developed. This classification was first used in the study “The Opening Formula in Tales: The Case of Idel-Ural (Tatar and Bashkir) Tales,” in which the applicability of the formula for the tales of the Turkic world was tested and explained through opening formulas. The closing formulas, which were included only as a main heading and left undetailed, has been examined in this study. As a result of the study, various usage and form features of the closing formulas classified in the four main headings in the case of Tatar tales have been revealed, and a contribution has been made to the research on tale formulas.

Anahtar Kelimeler

tale, closing formula, and of tale rhym, Tatar, Idel-Ural

Kaynakça

• Akidil, İ. (1970). Alman ve Türk masallarında formel ifadeler. Hacettepe Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 2 (1), 36-47.
• Alangu, T. (1943). Masal araştırmaları sahasına toplu bir bakış ve Türk halk masallarının iç yapışı ve kahramanları üzerinde bir deneme, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Bitirme Tezi.
• Alangu, T. (2021). Türkiye folkloru el kitabı. İstanbul: Yapı Kredi.
• Alptekin, A. B. (2002) Dede Korkut Hikâyelerinde Kalıp İfadeler. İslamiyet Öncesi Türk Destanları (Haz. Saim Sakaoğlu, Ali Duymaz), 115-124, İstanbul: Ötüken.
• Alsaç, F. (2017). Anadolu Masallarında Yapı, İzlek ve Masal Kahramanlarının Tip Tahlili, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Arslan, A. A. (1998). Kuzey-doğu Anadolu (Kars) Türk ve Kuzey Britanya halk edebiyatlarında masallar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Başgöz, İ. (1998). Turkish folklore and oral literature: selected essays of İlhan Başgöz. Indiana University.
• Boratav, P. N. (1988). 100 soruda Türk halk edebiyatı. İstanbul: Gerçek.
• Boratav, P. N. (2000). Tekerleme (Türk halk masalının tipolojik ve stilistlik incelemesine katkı). (Çev. İsmail Yerguz), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Boratav, P. N. (2021). Zaman zaman içinde. Ankara: İmge Kitabevi.
• Camaletdinov = Җамалетдинов, Л. (төз. И.И. Ямалтдинов). (2015) Татар әкиятләрен барлау юлында. Казан: ТР ФАнең Г. Ибраһимов Исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. [Camaletdinov, L. (Töz. İ. İ. Yamaltdinov). (2015). Tatar ekiyetlerin barlav yolında. Kazan: TR FAniŋ G. İbrahimov İsimindegi Til, Edebiyat hem Senğat İnstitutı.]
• Camaletdinov = Җамалетдинов, Л. (1994). Татар халык әкиятләре: тылсымлы әкиятләр. Казан: Татарстан китап нәшрияты. [Camaletdinov, L. (1994) Tatar Halık Ekiyetleri: Tılsımlı Ekiyetler. Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı.]
• Duymaz, A. (2002). İrfanı arzulayan sözler tekerlemeler. Ankara: Akçağ.
• Duymaz, A. (2019). Tekerlemeler. İstanbul: Yapı Kredi.
• Eren, T. M. (2020). Halk edebiyatı çerçevesinde Türk ve Rus halk masallarında yer alan formeller. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 23, 159-183.
• Gültekin, M. (2013). Kazan-Tatar masalları (inceleme-metinler). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Karagöz, E. (2020). Masallarda başlayış formelleri: İdil-Ural (Tatar ve Başkurt) masalları örneği. Millî Folklor S. 128, 60-75.
• Özkaynak, E. (2013). Masal formellerinin sembolik çözümlemesi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Petsch, R. (1900). Formelhafte schlüsse im volksmarchen. Berlin.
• Pomerantseva, E. V. (1963). Russkaya narodnaya skazka. Moskova: İzd. AN SSSR.
• Roşiyanu, N. (1974). Traditsionnıe formulı skazki. Moskova: İzdatelstvo Nauka.
• Sakaoğlu, S. (1973). Gümüşhane masalları - metin toplama ve tahlil. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Sakaoğlu, S. (2012). Masal araştırmaları. Ankara: Akçağ.
• Spies, O. (1967). Türkische marchen. Düsseldorf-Köln.
• Thompson, S. (1966). Motif-index of folk-literature: A classification of narrative elements in folktales, ballads, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books and local legends. 6 vols. Bloomington: Indiana University Press.
• Tuğrul, M. (1969). Mahmutgazi köyünde halk edebiyatı (menkabe, hikâye, masal, fıkra). İstanbul: Millî Eğitim Basım Evi.
• Yıldız, N. (2003). Türk destanlarında bitiş kalıpları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 13, 309-319.