İRRASYONELDEN RASYONELE: TARİHSEL PENCEREDEN KIRGIZ HALK TIBBI

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 42, 728 - 744, 12.06.2023

Arzu Kiyat

https://doi.org/10.12981/mahder.1285298

Öz

Halk hekimliği yaratılışın var olduğu zamanlardan itibaren insanların hayatta kalabilme yahut sağlıklı olma adına geliştirmiş oldukları geleneksel tedavi sistemidir. Modern tıbbın alternatifi/tamamlayıcısı olarak değerlendirilmesi ve doğal yollara dayalı bir sağaltım formülüne sahip olması söz konusu sağaltım sisteminin pek çok insan tarafından rağbet görmesini sağlamıştır. Benzer hususları Kırgız halk hekimliği geleneği üzerinde değerlendirmek önemli görülmüştür. Bu bakımdan çalışma, Kırgızların halk hekimliği geleneğine bütüncül bir perspektiften yaklaşmaktadır. Çalışmaya ilişkin veriler betimsel ve doküman analiz yöntemleri doğrultusunda irdelenip gerekli analizlerin neticesinde ortaya konmuştur. Makalede, Kırgız halk tıbbının kaynağı, gelişimi, değişim ve dönüşüm süreci değerlendirilmiştir. Bu minvalde kökeni Kamlık geleneğe dayanan pratiklerin animistik düşünce yapısına bağlı olarak İslamiyet ile dinin tesirine girdiği ve bu temeller çerçevesinde günümüze kadar kullanılageldiği görülmüştür. Bunlara ek olarak gelenek Budizm, Taozm, Hinduizm, Zerdüştlük, Hristiyanlık gibi dinlerin ve inançların da etkisiyle zengin bir sağaltım içeriğine sahip olmuştur. Geleneğe ilişkin icracı profili ve tedavi pratiklerinde irrasyonelden rasyonele doğru bir ilerlemenin yaşanmış olması folklorik unsurun çağın gereksinimlerine ayak uydurarak varlığını değişim ve dönüşüm ekseninde aktarılageldiğini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız halk tıbbı, Kırgız sağaltıcıları, tedavi yöntemleri, hastalıklar, irrasyonel ve rasyonel

FROM IRRATIONAL TO RATIONAL: KYRGYZ FOLK MEDICINE FROM A HISTORICAL PERSPECTIVE

Öz

Folk medicine, a traditional healing system that has been utilized by humans since ancient times for survival and maintaining good health, has gained popularity due to its natural and alternative/complementary approach to healing. This study adopts a holistic approach to evaluate the similar aspects of Kyrgyz folk medicine tradition. The research methodology employed descriptive and document analysis techniques to analyze the data and present the necessary analyses. The study examines the source, development, and transformation of Kyrgyz folk medicine, finding that the Shamanic tradition practices were influenced by Islamic religion and remain prevalent today. Additionally, the tradition's healing content is rich and influenced by various religions and beliefs such as Buddhism, Taoism, Hinduism, Zoroastrianism, and Christianity. The practitioner profile and treatment practices have evolved from irrational to rational, and the folkloric element has been adapted to contemporary needs through change and transformation.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz folk medicine, Kyrgyz healers, treatment methods, diseases, irrational and rational

Kaynakça

• Abramzom, S. M. (1999). Kırgız cana Kırgızstan tarıhı boyunça tandalma emgekter. (çev.: S. Mambetaliyev, D. Sulaymakulov, S. Makenov) Bişkek: Soros Fondu.
• Acıpayamlı, O. (1989). Türkiye folklorunda halk hekimliğinin morfolojik ve fonksiyonel yönden incelenmesi. Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri 23–25 Kasım 1988, 1–8, Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• Akmataliyev, A. (2001). Kırgız folkloru ve tarihi kahramanlar. (akt.: K. Kulamshaev). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Akmataliyev, A. (2010). Kırgız adabiyatı: tarıh cana mezgil. Bişkek: Avrasya.
• Akmataliyev, A. vd., (2017). Kırgız adabiyatının tarıhı. I. Tom. Bişkek: Kut-ber.
• Ashirkhanova, K. - Aıtım, A. (2021). Kazak halk hekimliğinde animistik inanca dayalı benzeri benzer ile sağaltma pratiği”, Millî Folklor. 17(129), 162-175.
• Ashirkhanova, K. (2021b). Kazak halk hekimliğinin kaynağı, Folklor/Edebiyat, 27(1). 101-118.
• Bolot, M. (2003a). Kırgız el meditsina tarıhına sürtümdör, Aalam Geziti, (90). 6.
• Bolot, M. (2003b). Şıpaager-1. Bişkek: Biyiktik.
• Borbugulov, M.B. vd., (1991). Den sooluk: meditsinalık entsiklopediya.
• Coldoşbayev, K. (2011). Eldik darıloonun ıkmaları-ekinçi kitap. Bişkek: Biyiktik.
• Cumakunova, G. (1995). Manas destanı Kırgız edebî dilinin tarihî kaynağı. Ankara: Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı.
• Cusupov, K. (1995). Kırgızdar (sancıra, tarıh, muras, önör). Bişkek: Soros Fondu.
• Cusupov, K. ve İmanaliyev, K. (2011a). Kırgızdar IV. Tom. Bişkek: Biyiktik.
• Cusupov, K. ve İmanaliyev, K. (2011b). Kırgızdar V. Tom. Bişkek: Biyiktik.
• Cusupov, K. ve K. İmanaliyev, K. (2011c). Kırgızdar VI. Tom. Bişkek: Biyiktik.
• Cusupov, K. vd., (2011ç). Kırgızdar XII. Tom. Bişkek: Biyiktik.
• Çeribaş, M. (2014). Şaman/bakşı tipolojisi bağlamında Kırgızlarda halk hekimliği geleneği ve halk hekimleri-I”, International Journal of Religious Sciences, (2), 65-83.
• Çomo Uulu, D. (2008). Tabıpçılık-uluu sır-kıl tamırçı keneş beret. Bişkek: Biyiktik.
• Dıykanbayeva, M. (2016). Kırgızlarda atalar kültü. Konya: Kömen.
• Egemberdi Uulu, İ. (2015). Oorulardı tabigıy col menen darıloo cana aldın aluu. Oş.
• İşçi Pembeci, B. (2018). Kırgızistan’da büyü ve şifacılığın sosyal antropoloji bağlamında değerlendirilmesi, Millî Folklor, (120), 225-236.
• Kaplan, M. (2010). Sağlık ve kültürün buluştuğu alan: tıbbi antroloji, Folklor/Edebiyat, 16(64). 225-235.
• Kaplan, M. (2011). Halk tıbbının kökenleri: Teşhisten tedaviye din ve büyü ilişkisi, Millî Folklor, 23(91). 150-156.
• Karataş, H. (2021). Türkiye’de halk hekimliği uygulama alanında iki ekol: Şifacılar ve hekimler, Folklor/Edebiyat, 27(1). 81-100.
• Kaybıldayeva, C. (2007). Dartka dabaa cana tüş coruu. Bişkek: Biyiktik.
• Kiyat, A. (2022). Kırgız Türklerinin halk hekimliğinde sağaltımda kullanılan malzemeler, Türkoloji. 2(110). 49-83.
• Kiyat, A. (2023). Kırgız halk hekimliği (Oş bölgesi), Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Köse, N. (2004). Kırgızların halk hekimliğiyle ilgili bazı pratikleri hakkında. Prof. Dr. Abdurrahman Güzel’e Armağan, 535-542, Ankara: Gazi Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Manas Eposu cana etnomeditsina. (2019). K. İ. Skryabin Atındagı Kırgız Uluttuk Agrardık Unibersiteti. Bişkek: Biomadaniy ar türdüülük borboru.
• Moldaliyeva, N. (2010). Kırgız Türkçesinin sağlıkla ilgili söz varlığı, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Polat, K. (2005). Beşikten mezara Kırgız Türkleri’nde gelenek ve inanışlar. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Rozbayeva, G. (2012) Sınıkçılık-bul üyrötülböy turgan kasiet (red.: G. Aytpayeva), 120-123, Aygine Madanıy İzildöö Borboru.
• Şar, Sevgi (1992). “Afyon yöresi halk hekimliğinde görülen uygulamalar”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri IV. Cilt Gelenek, Görenek ve İnançlar, 241-248, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Sarmanbetov, A. (2009). Taasiri küçtüü tabıp. Bişkek.
• Soltonoyev, B. (2017). Kızıl Kırgız tarıhı. Bişkek: Turar.
• Taştemirov, C. vd., (1973). Kırgız elinin oozeki çıgarmaçılık tarıhının oçerki. Frunze: İlim.
• Tentigul Kızı, N. (2016). Kırgızdardın eldik salttuu darıgerçiligindegi suu menen darıloo ıkmaları. (red.: A. İsakov), 268-272, Oş.
• Tentigul Kızı, N. (2018). Kırgızdardın salttuu darıgerçiligi. Bişkek.
• Yoder, D. (2009). Halk tıbbı ve modern tıp. Halk Biliminde Kurumlar ve Yaklaşımlar 3 (çev.: S. Yoğurtçuoğlu-A. Gülüm) Ankara: Geleneksel.