ÇERKES TOPLUMUNDA “HAYNAPE” KAVRAMI: TOKAT/ BATMANTAŞ KÖYÜ ÖRNEĞİ

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 45, 130 - 142, 18.03.2024

Mahmut Delen

https://doi.org/10.12981/mahder.1405156

Öz

Çerkesler, geleneklerine bağlı bir toplum olarak tanınmaktadır. Yaşadıkları coğrafyalardaki çeşitli zorluklara karşı kültürlerini bir sığınak olarak gören Çerkesler, kültürel verimleri ile insanlığın mirasına önemli katkılarda bulunan bir halk olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Varlıklarını sürdürürken hem birlikteliğin telkini hem de ayrışmanın engellenmesi için çeşitli kaidelere sıkı sıkıya bağlanan Çerkesler, haynape denilen kavrama özel bir önem atfetmişlerdir. Araştırma kapsamında söz konusu kavrama yüklenen anlamlar incelenmiştir. Kültürel coğrafya ve halkbilimi alanlarının analiz desenlerinden faydalanılan çalışma kapsamında Tokat ilinin merkez ilçesine bağlı olan Batmantaş Köyü’nde 20 kişi ile rastgele örneklem belirlenerek görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bu görüşmelerde yapılandırılmış görüşme formu aracılığı ile gönüllü katılımcılara sorulan dört soru vasıtasıyla haynape kavramına atfedilen anlamlar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buna göre haynape kavramının Çerkes toplumunda Adige xabze denilen örf bütününün yasaklarını teşkil ettiği tespit edilmiştir. Katılımcıların haynapeyi Türkçe ayıp, saygı, gelenek, yasak; Çerkesçe xabze, yemug, thamade kelimeleri ile andığı görülmüştür. Bu kelimeler ile birlikte anılması, haynapenin Çerkes kültürünü ayakta tutan önemli bir eğitim aracı olarak anlamlandırıldığını da düşündürmüştür. Bu bağlamda Haynapenin toplumu bir arada tutan işlevsel yönü kadar söz konusu öğretici tarafı ile önemsendiği de tespit edilmiştir. Yasak ve kınamaların; çocukların yetiştirilmesi, gençlerin aile kurumunu ayakta tutması, ihtiyarların ise sıhhatle yaşlılığını geçirerek saygı görmesi için bir araç sayıldığı görülmüştür. Bundan hareketle haynapenin yalnızca yasaklama ve kurallar koyma aracı olmadığı; bu yönü ile tabu sayılamayacağı, toplumun birlikteliği için çok önemli bir gereç sayıldığı değerlendirilmiştir. Ayrıca ekseriyetle uyarı, men ve yasakları içeren bir kavram olarak algılanmasına karşın haynapenin tüm kaynak kişilerce övülerek anlamlandırılması, Çerkeslerin kültürel varlıklarının anlamı ve işlevselliği bakımından ittifak ettiği şeklinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çerkes, Adige, haynape, halk kültürü, halkbilimi

Teşekkür

Araştırma kapsamında yapılan görüşmelerde sunduğu değerli katkılar için Sena Uçak'a teşekkürü bir borç bilirim.

THE CONCEPT OF "HAYNAPE" IN THE CIRCASSIAN SOCIETY: TOKAT/ BATMANTASH VILLAGE EXAMPLE

Öz

Circassians are recognised as a society committed to their traditions. Circassians, who see their culture as a refuge against various difficulties in the geographies where they live, continue their existence as a people who make important contributions to the heritage of humanity with their cultural products. Circassians, who strictly adhere to various rules both for the inculcation of unity and the prevention of segregation while maintaining their existence, have attributed a special importance to the concept called haynape. Within the scope of the research, the meanings attributed to the concept in question were analysed. Within the scope of the study in which the analysis patterns of cultural geography and folklore fields were used, interviews were conducted with 20 people in Batmantaş Village, which is connected to the central district of Tokat province, by determining a random sample. In these interviews, it was tried to reveal the meanings attributed to the concept of haynape through four questions asked to the volunteer participants through a structured interview form. Accordingly, it was determined that the concept of haynape constitutes the prohibitions of the whole of the custom called Adige xabze in the Circassian society. It was observed that the participants referred to haynape with the words shame, respect, tradition, prohibition in Turkish and xabze, yemug, thamade in Circassian. The fact that haynapa is mentioned together with these words suggests that haynapa is understood as an important educational tool that keeps Circassian culture alive. In this context, it has been determined that haynapen is valued with its educational aspect as well as its functional aspect that keeps the society together. It has been observed that prohibitions and condemnations are considered as a tool for raising children, for young people to keep the family institution alive, and for old people to be respected by spending their old age in good health. From this point of view, it has been evaluated that haynapa is not only a means of prohibition and setting rules; in this respect, it cannot be considered taboo and is considered a very important tool for the unity of the society. In addition, although it is perceived as a concept that includes warnings, prohibitions and prohibitions, the fact that haynapen is praised and interpreted by all the informants is evaluated as the Circassians are united in terms of the meaning and functionality of their cultural assets.

Anahtar Kelimeler

Cicassian, Adyghe, folklore, folk culture, haynape

Kaynakça

• Acar, V. - Karaosmanoğlu, K. (2019). Çerkes mutfak kültürünü deneyimlemeye yönelik bir tur önerisi: düzce ili örneği. International Journal of Contemporary Tourism Research, 3(2), 177-197.
• Aksoy, Z. (2018). Çerkes sürgünü hikâyelerinde kimliğin inşası. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi, 31, 62-76.
• Aslan, C. (2006). Bir soykırımın adı: 1864 büyük Çerkes sürgünü. Uluslararası Suçlar ve Tarih, 1, 1-33.
• Baltacı, A. (2019). Nitel araştırma süreci: Nitel bir araştırma nasıl yapılır?. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 368-388.
• Başkale, H. (2016). Nitel araştırmalarda geçerlik, güvenirlik ve örneklem büyüklüğünün belirlenmesi. DEUHFED 2016, 9(1), 23-28.
• Bolat, G. (2013). Kavram tartışmaları etrafında 21 mayıs 1864 Çerkes sürgünü kavram tartışmaları etrafında 21 Mayıs 1864 Çerkes sürgünü. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6), 121-143.
• Boratav, P. N. (2019). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Kayserili, A. (2011). Erzurum şehrinin kültürel Coğrafyası (maddi kültür öğelerine göre). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Propp, V. (1998). Folklor teori ve tarih. (çev.: Necdet Hasgül), İstanbul: Avesta Yayıncılık.
• Richmond, W. (2018). Çerkes soykırımı. (çev.: Erdoğan Boz), Ankara: Koyu Siyah Kitap.
• Şahin, M. (2010). Türk halk müziğinde coğrafî motifler ve türküler atlası. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Şahin, C. (2016). Çerkes göçleri ve Çerkeslerin Anadolu’da yurt edinme arayışları: Sakarya-Maksudiye Köyü örneği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5(8), 2782-2816.