Eş’ârîlerin Maniheist Teoloji ve Kozmoloji Tenkitleri

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 247 - 276, 16.06.2021

Yakup Hafızoğlu

Öz

Kelâm ilmi, inanç esaslarını kesin deliller kullanarak akli zeminine oturtmaya çalışan ve aynı zamanda inançlar etrafında oluşan şüpheleri izale eden savunmacı bir ilim dalıdır. Kelam ilmi temelde üç konu üzerine odaklanmıştır. Usûl-i Selâse de denilen bu konular; tevhid, nübüvvât ve ahiret mevzularıdır. Bu üç konu içerisinde Allah’ın varlığını ve birliğini ifade eden tevhid, ayrı bir öneme haizdir. Düalist (iki tanrılı) inançlar ise İslâm’ın tevhid ilkesinin karşısında yer almaktadır. Yedinci yüzyılda İran’ın fethedilmesiyle Müslümanlar düalist inanca sahip Mecûsî ve Maniheist halklarla aynı coğrafyada yaşamaya başladılar. Maniheistlerin iki ezeli karşıt güç olan Işık (İyi) ile Karanlık (kötü) düalitesine dayanan Tanrı tasavvuru tevhid eksenli İslâm için tehdit oluşturmuştur. Maniheistlerin iki zıt prensibini Nur ve Zulmet şeklinde isimlendiren kelâm bilginleri onların Tanrı tasavvurunu akli ve nakli delillerle tenkit etmişlerdir. Araştırma süresince konu ile ilgili kaynaklara müracaat edilirken mümkün olduğu kadar birincil ve temel eserlere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu araştırmada yöntem olarak öncelikle Maniheist inancın Tanrı tasavvuru ve kozmoloji anlayışları incelenmiş ve daha sonra da Eş’ârî gelenekte özellikle mütekaddimûn dönemi âlimlerinin bunlara yöneltmiş oldukları tenkitlerin tespit ve değerlendirilmesi yapılmıştır. İslam düşünce geleneğini anlama ve yorumlamaya katkı sunacağını düşündüğümüz araştırmamız, aynı zamanda yerel ölçekte konuyu bilinir kılmayı ve konu hakkında bundan sonraki araştırıcıların ilgisini konuya yöneltmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Maniheizm, Nur, Zulmet, Kozmos

Kaynakça

• Alzog, John. History of The Church. New York: Benziger Brothers, 1912.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Darü’l-Âfaki’l-Cedide, 1982.
• Bâkıllânî, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyib. el-İnsâf. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’l-Turâs, 3. Basım, 2000.
• Bâkıllânî, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbu temhidi’l-evâil ve telhisi’d-delâil. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Bihlmeyer, Karl - Tuchle, Herman. I-IV. Yüzyıllarda Hıristiyanlık. çev. Antun Göral. İstanbul: Güler Matbaası, 1971.
• Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âsâru’l-bâkiye ani’l-kurûni’l-hâliye. thk. Carl Eduard Sachau. Leipzig, 1878.
• Burkitt, Francis Crawford. “The Religion of the Manichees”. The Journal of Religion 2/ (1922).
• Bürgel, J. Christoph. “Müslümanların Diğer Dinlere Bakışı”. çev. Fuat Aydın. ed. Jacques J. Waardenburg. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Cahall, Perry J. “History of Church I. Early”. New Catholic Encyclopedia Supplement,. ed. Robert L. Fastiggi. USA: Gale, 2010.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbu’l-hayevân. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Calvin, John. İnstitutes of the Christian Religion. Philadelphia: Presbyterian Board of Publication, 1813.
• Can, Seyithan. “İlâhî Sıfatlar Probleminin Ortaya Çıkışında Çok Kültürlü Ortamın Etkisi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/2 (30 Aralık 2020), 430-450. https://doi.org/10.18403/emakalat.801502
• Challaye, Felicien. Dinler Tarihi. çev. Semih Tiryakioğlu. İstanbul: Varlık Yayınları, 1960.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâli Abdülmelik b. Abdillah. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr vd. İskenderiye: Münşeâtü’l-Maârif, 1969.
• Demir, Hilmi. “Mâverâünnehirin Dini-Politiği ve Mâtürîdî’nin Yeri: Maniheizm ve Gnostikler”. Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. ed. Ahmet Kartal. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-cedel. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1980.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay. 3 Cilt. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Emin, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-Arabi, 1929.
• Esmailpour, Abolqasen. “Manichaean Gnosis and Creation Myth”. ed. Victor H. Mair. Sino-Platonic Papers 156 (2005).
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitabu’l-luma’ fi’r-reddi ala ehli’z-zeygi ve’l-bida’. thk. Hamude Gurabe,. Mısır: Matbatu Mısır Şirketü Musâheme Mısriyye, 1955.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-islamiyyin ve ihtilafi’l-musallîn. Almanya, 3. Basım, 1980.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Risâletü ilâ ehli’s-sağr bi bâbi’l-ebvâb. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1413.
• Gnoli, Gherardo. “Manichaeism: An Overview”. Encyclopedia of Religion. ed. Lindsay Jones. C. 8. USA: Thomson Gale, 2005.
• Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi, 1998.
• Gündüz, Şinasi. “Maniheizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gündüz, Şinasi. Yaşayan Dünya Dinleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Güngör, Harun. “Maniheizm”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1988), 145-166.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. Kitâbu’l-fihrist li’n-Nedîm. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1997. Îcî, Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fi İlmi’l-kelâm. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. el-Mugnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl (el-Fırak Gayr-ı İslamiyye). thk. Muhammed Mahmud Kasım. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1958.
• Küçük vd., Abdurrahman. Dinler Tarihi. İstanbul: Berikan Yayınevi, 2015.
• Le Coq, A. von. Türkçe Mânî Elyazıları. çev. Fuat Köseraif. İstanbul: Devlet Basımevi, 1936.
• Martin, Sean. The Gnostics The First Christian Heretics. Spain: Pocket Essentials, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitabü’t-Tevhid Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed. el-Muʿtemed fî uṣûli’d-dîn. thk. Martin McDermott - Wilferd Madelung. London: el-Hudâ, 1991.
• Mitchell vd., Charles Wand. Ephraim’s prose refutations of Mani, Marcion, and Bardaisan. London: Williams and Norgate, 1912.
• Oort, Johannes van - Jones, Lindsay. “Manichaeism: Manichaeism And Christianity”. Encyclopedia of Religion. C. 8. USA: Thomson Gale, 2005.
• Oymak, İskender. “İslam Kaynaklarına Göre Maniheizm”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2009), 67-97.
• Öz, Mustafa. “Deysâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/270-272. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr Fahruddin. İtikadâtu fırakı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1938.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr Fahruddin. Nihâyetü’l-ukûl fi dirâyeti’l-usûl. thk. Abdüllatif Saîd Fûde. Beyrut: Dâru’z-Zehâir, 2015.
• Rudolph, Kurt. “Maniheizm”. çev. Mustafa Bıyık. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 378-393.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Fakülte Kitapevi Yayınları, 2004.
• Schimmel, Annamarie. Dinler Tarihine Giriş. ed. Recep Kibar. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1997.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ - Ali Hasan Faûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 2001.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b Abdilkerîm. Nihayetü’l-ikdam fi İlmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Şenay, Bülent. “Merkûniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/207-208. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Taraporewala, Irach J. I. Zerdüşt Dini. çev. Nice Damar. İstanbul: Avesta Basın Yayın, 3. Basım, 2011.
• Tardieu, Michel. Manichaeism. USA: University of İllinois Press, 2008.
• Wilken, Robert L. “Marcion”. Encyclopedia of Religion. ed. Lindsay Jones. C. 8. USA: Thomson Gale, 2005.
• Yıldırım, Nimet. İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2012.