Ehl-i Sünnet’in Kozmoloji Anlayışında Eş’arî’nin Rolü/Etkisi

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 339 - 367, 16.06.2021

Veysel Eliş

Öz

Bu çalışma Ebü’l-Hasan el-Eş’arî’nin (ö. 324/935-36) âlem anlayışının Ehl-i Sünnet’in kozmoloji anlayışına etkisini ihtiva etmektedir. Bu bağlamda onun âlem ve âlemin unsurlarına (cevher, araz, cisim, mekân, hareket, nedensellik) yönelik fikirleri ele alınıp irdelenmeye çalışılmıştır. Eş’arî’nin, mensubu olduğu Mu’tezile’den ayrıldıktan sonra dakîk konularda aldığı birikimi kendi yöntemiyle nasıl mezcettiği ve başta Eş’arî’lik ekolü olmak üzere Ehl-i Sünnet ekolüne aktardığı tespit edilmiştir. Bu açıdan Eş’arî’nin mezkûr fikirlerinin Ehl-i Sünnet’in kozmoloji anlayışında yer edinip-edinilmediğine değinilmiştir. Öte yandan Ehl-i Sünnet’in kozmoloji anlayışının kurulmasında başat rol oynayan kelâmcının Bâkıllânî (ö. 403/1013) olduğu yönündeki iddialara da cevap verilmeye çalışılmıştır. Bu iddiaların aksine Eş’arîlik ekolünün kurulmasına öncülük eden Eş’arî’nin dakîk konulardaki görüşlerinin Ehl-i Sünnet’in kozmoloji anlayışının meydana gelmesinde öncü rol oynadığına yer verilmiştir. Çalışma Eş’arî’nin âlem anlayışı ve bu anlayışın Ehl-i Sünnet’in kozmoloji anlayışına etkisi ile sınırlı tutulmuştur. Öte yandan yer yer diğer kelâm ekollerinin ve kelâmcıların dakîk konulardaki görüşlerine de başvurulmuştur. Bu minvalde argümanlar getirilmeye ve analiz edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada ayrıca deskriptif ve mukayese yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eş'arî, Âlem, Cevher, Araz, Cisim

Kaynakça

• Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyfuddîn Alî b. Muhammed. Ebkâru’l-Efkâr fî Usulu’d Din. thk. Ahmet Muhammed el-Mehdî. 3 Cilt. Kahire: y.y., 2004.
• Aydın, Hüseyin. Ebu’l-Hasan El-Eşarî’de Nazar ve İstidlal. Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
• Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci: Mu’tezîle’nin Oluşumu ve Ebü’l-Hüzeyl Allâf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir. Kitâbu Usûli’d-Dîn (Ehl-i Sünnet Akâidi). çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Temhîd. nşr. İmadüd-din Ahmed Haydar. Beyrût: Müessesetü’l Kûtûbi’l Sekâfîyye, 1987.
• Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf Ebu’l-Hasan. Mu’cemu’t-Ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddık el Minşavi. Kahire: Fazilet Yayınları, 2004.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî İmamu’l-Harameyn. eş Şâmil fî Usûli’d-Din. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr vd. İskenderiye: Menşeetu’l-Mêarif, 1969.
• Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî İmamu’l-Harameyn. Kitâbû’l-İrşâd. çev. Sabri Yılmaz ve bşk. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Durumlu, M. Selim. Ebu’l-Hasan el-Eş’arî’de Varlık Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. İbrahim en-Nazzâm’da Tabiat Anlayışı. çev. Hüseyin Aydın. Malatya: Nehir Yayınevi, 2003.
• Erdemci, Cemalettin. Kelâm Kozmolojisine Giriş. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâîl. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâîl. el Lüma’ fi’r-Red Alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida’ Eş’arî Kelâmı. çev. Kılıç Aslan Mavil ve Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2017.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâîl. Risâle fî İstihsâni’l-Havd fî İlmi’l-Kelâm. çev. Muhammed Yetim. 2013.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Alî b. İsmâîl. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s-Sünnet: Eş’arî Akâidi. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2010.
• Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Ebü’l-Hasan Eş’arî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/444-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Günaltay, M. Şemşettin & Bayın, İrfan. Kelâm Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. el-İntisâr: Mu’tezile Müdafaası. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İbn Fûrek, Ebûbekir Muhammed b. Hasen. Mücerredu Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn. Mukaddime. haz. Arslan Tekin. 2 Cilt. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2013.
• Janet, Paul & Sêailles, Gabriel. Histoire de la Philosophie: Les Problêmes et les Ecoles (Metâlib ve Mezâhib: Metafizik ve İlâhiyât). çev. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1978.
• Kaplan, Ahmet. Mu’tezile ve Eş’arîler Arasındaki Nedensellik Tartışmaları. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’ârî’nin Kelâm Düşüncesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Ebî Bekr. Mâtürîdîyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 17. Basım, 2017.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerîm. el-Milel ve’n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım, 2017.
• Van Ess, Josef. “Mu’tezile Atomculuğu”. çev. Mehmet Bulğen. Kelâm Araştırmaları Dergisi 10/1 (2012), 255-274.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Araz ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/337-342. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.