İlk Dönem Tasavvufi Tefsir Anlayışında Allah Korkusu (Tüsterî-Sülemî-Kuşeyrî Örneği)

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 123 - 151, 30.06.2024

Nevzat İnci , Eyüp Yaka

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1436724

Öz

Tüsterî (ö. 283/896), Sülemî (ö. 412/1021) ve Kuşeyrî (ö. 465/1072) ilk dönem tasavvufî tefsir açısından önemli müfessirlerdir. Tüsterî ve Sülemî tefsirleri Kur’ân’ı baştan sona tefsir eden sistemli eserler değildir. Ancak yapılan yorumların çoğunlukla rivayet tefsiri niteliği taşımalarının yanında ilk dönem tasavvuf ehlinin görüşlerini esas almaları bu tefsirleri önemli kılmaktadır. Kuşeyrî tefsirinin ise Tüsterî ve Sülemî tefsirlerine göre daha sistemli olmasının yanında bazı âyetler dışında Kur’ân’ı baştan sona tefsir eden ilk tasavvufî tefsir olduğu söylenebilir. Bu çalışmada her üç müfessirin Allah korkusu ile ilgili âyetlere yapmış oldukları yorumlar karşılaştırmalı şekilde incelenerek Allah korkusuna bakış açıları ortaya konmaya çalışılmıştır. Konu başlıkları müfessirlerin Allah korkusu ile ilgili âyetlere yaptıkları yorumlar esas alınarak belirlenmiştir. Bu çalışma aynı dönemde yaşamış bu müfessirlerin konuya bakış açılarını ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Çalışmanın amacı ise bu müfessirlerin Allah korkusu ile ilgili ayetleri yorumlama şekilleri ve bu yorumlarda, kabul edilen sufî tefsir normlarına uyum hususunu ortaya koymaya çalışmaktır. Çalışma neticesinde müfessirlerin her birisi açısından Allah korkusunun son derece önemli olduğu, bazı âyetlerin yorumlarında birleştikleri, bazı âyetlere farklı izahlar getirdikleri, yorumlarında zahiri mananın öncelendiği, ele alınan âyetler bağlamında isrâiliyâta yer verilmediği, ilgili her âyet için her müfessirin yorum yapmadığı gibi birtakım sonuçlara ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tasavvufî Tefsir, Allah Korkusu, Tüsterî, Sülemî, Kuşeyrî

The Understanding Of "The Fear Of God" In Sufi Commentaries In The Early Period (Tüsterî-Sülemî-Kuşeyrî Example)

Öz

Tüsterî (d. 283/896), Sülemî (d. 412/1021), and Kuşeyrî (d. 465/1072) are important commentators in terms of early period Sufi exegesis. The commentaries of Tüsterî and Sülemî are not systematic works that interpret the Qur'an from beginning to end. However, the fact that the majority of their interpretations often carry the nature of transmitted exegesis, alongside their reliance on the views of early Sufis, makes these commentaries significant. It can be said that Kuşeyrî's commentary is more systematic compared to those of Tüsterî and Sülemî, and except for some verses, it is the first Sufi commentary to interpret the Qur'an from start to finish. In this study, the interpretations made by these three commentators on verses related to the fear of Allah have been examined comparatively to reveal their perspectives on the fear of Allah. The subject headings were determined based on the interpretations of the commentators regarding the verses related to the fear of Allah. This study is important in revealing the perspectives of these commentators who lived in the same period on the subject. The aim of the study is to reveal the ways in which these commentators interpret the verses related to the fear of Allah and their adherence to accepted Sufi exegesis norms in these interpretations. As a result of the study, it has been concluded that the fear of Allah is extremely important for each commentator, they converge in their interpretations of some verses while offering different explanations for others, they prioritize the literal meaning in their interpretations, they do not incorporate Isra'iliyat in the context of the verses discussed, and not every commentator provides an interpretation for each relevant verse.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Sūfī Tafsīr, Fear of Allah, al-Tustarī, al-Sulamī, al-Qushayrī

Kaynakça

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Mu'cemu'l-Mufehres li Elfâzi'l-Kur’âni'l-Kerîm. Kahire: Dâ’ru-l Kitâbu’l- Mısriyye, 1364.
• Ayday, Mehmet Selim. “İşârî Tefsir Mukaddimeleri Üzerine Bir Değerlendirme: Tüsteri, Sülemi Ve Kuşeyrî Örneği”. Şarkiyat 13/3 (Aralık 2021), 1111-1125. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1009344.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâhu Tâcü’l-Luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâ’rü'l-İlm li'l-Melâyîn, 1407/1987.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed. Mu’cemu’t-Ta’rifat, thk. Muhammed Sıddık Minşâvî. Kâhire: Daru’l-Fadile, ts. Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 1993.
• Doğan, Dilek. Erken Dönem Tefsirlerinde İşârî Yaklaşımlar -Tefsîrü’t-Tüsterî Örneği-. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1982. Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Halis, Zeki. “Fâtır Sûresi 28’inci Âyet Bağlamında Âlimlerin Haşyeti”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/42 (Şubat 2016), 1832-43. https://doi.org/10.17719/jisr.20164216292
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed. Mu’cemü Mekayîsi’l-Luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l- Fikr, 1399/1979.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebu Abdullah Muhammed İbn Ebi Bekr İbn Eyyûb. Medâricu’s Sâlikîn. thk. Muhammed Mu’tasım Billah el-Bağdâdî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1423/2003.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. et-Tesârîf li Tefsîri’l-Kur’ân mimme’ştebehet Esmâʾühû ve Tasarrafet Meʾânîh. thk. Hind Şelbî. b.y.: eş-Şeriketü’t-Tûnusiyye, 1979.
• İsfahânî, Ebu’l-Kasım el-Hüseyin b. Muhammed el-Mağruf bir-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnan Dâvûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Kara, Mustafa. “Havf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/528-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Karagöz, İsmail vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Kayış, Mahmut. Ahkâm Âyetleri Açısından İlk Dönem İşârî Tefsirler -Tüsterî, Sülemî, Kuşeyrî Özelinde-. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifü’l-İşârât. thk. Abdullatif Hasan Abdurrahman. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1428/2007.
• Nair, Ahmet. “Havf ve Haşyet Kavramlarının Kur’ân’daki Semantik Anlamı”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2018), 55-98. https://doi.org/10.17859/pauifd.401141
• Parlatır, İsmail. Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hasan b. Hüseyin Fahrüddîn. Mefâtîhu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1420.
• Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2016.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed. Hakâiku’t-Tefsîr. thk. Seyyid İmrân. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1421/2001.
• Türk, Nurdoğan. “Kur'ân Işığında Korku ve Etkileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2019), 140-157. https://doi.org/10.30627/cuilah.505061
• Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Refî’. Tefsîrü’t-Tüsterî. neş. Muhammed Ali Beydûn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1423.
• Yıldırım, Faysal. Sülemî’nin Hakâiku’t-Tefsiri ile Kuşeyrî’nin Letâifü’l-İşârât’ında Tasavvufî Kavramların Mukayesesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. b.y.: Dâru’l-Hidaye, ts. Kur’ân Yolu. Erişim 30 Haziran 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr Diyanet Vakfı Meali. Erişim 08 Haziran 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr