Shahristānī's View of God: A Critique of Anthropomorphism in the Context of Negative Theology

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 211 - 236, 30.06.2024

Tarık Tanrıbilir

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1470633

Öz

The concept of God is considered one of the most essential problems in the history of Islamic philosophy. God's transcendent existence makes it impossible to define Him in standard terms. Communication and interaction between the divine and the human creates a number of problems due to structural differences. The anthropomorphic conception of God is one of these problems. This conception is an important issue for religions and philosophy to analyze. We studied how Shahristānī, the leading historian of religions and philosophy in the Middle Ages, as well as a scholar of theology, reports and analyzes this issue and what suggestions he offers for the solution of the problem. Thanks to this study, the views and methods of schools whose members and works have almost disappeared in the official context will be reliably revealed and the history of philosophy will be enlightened in one extent.
Shahristānī claims that neither God can be similar to creatures nor creatures can be similar to God. Therefore, according to him, God cannot be substance, body, accident, dependent on space-time, capable of accepting accidents, and a location for creatures. He reports that the Ghulāt al-Shī'a make two types of analogies about God: The first is to compare the Creator with the created, and the second is to compare the created with the Creator. This statement indicates that there can be neither the sign of creation in God nor the attribute of divinity in creatures. In his opinion, these views of the Ghulāt al-Shī'a were influenced by non-Islamic beliefs and ideologies. Shahristānī also accuses some members of the Qarrāmiyya of characterizing God as a substance and a body. The lack of a terminological agreement in the early stages of Islamic philosophy opened the door to such debates in later periods. Shahristānī also claims that they describe God's essence as a location for created things. The Karrāmiyya, on the other hand, distinguishes between what is created in God's essence and the eternal attributes, and characterizes created things not as divine attributes but as concepts such as khālikiyyat, murīdiyyat, and mutakallimiyyat. Finally, Shahristānī categorizes the statements of the Qarrāmiyya as strict anthropomorphic ones that cannot be interpreted.

Anahtar Kelimeler

Kalām, God, Negative Theology, Anthropomorphism, Qarrāmiyya, Ghulāt al-Shī, Shahristānī

Şehristânî’nin Tanrı Tasavvuru: Negatif Teoloji Bağlamında Antropomorfizm Eleştirisi

Öz

Tanrı tasavvuru, İslam düşünce tarihinin en temel problemlerinden biri kabul edilmektedir. Tanrı’nın aşkın varlığı, O’nun standart kalıplarla tanımlanmasını olanaksız kılmaktadır. İlahi olanla beşeri olanın iletişimi ve etkileşimi, yapısal farklılık bakımından bir takım sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlardan biri de insan biçimci Tanrı tasarımıdır. Bu tasarım, dinlerin ve felsefenin çözümlemesi gereken önemli bir mesele olarak önümüzde durmaktadır. Biz de Orta Çağ’ın önde gelen dinler ve felsefe tarihçisi, aynı zamanda da kelâm bilgini Şehristânî’nin bu meseleyi nasıl aktardığını, analiz ettiğini ve meselenin çözümüne ilişkin hangi önerilerde bulunduğunu araştırdık. Bu çalışma sayesinde kurumsal anlamda mensupları ve eserleri neredeyse yok olmuş ekollerin görüş ve yöntemleri güvenilir bir şekilde ortaya konularak düşünce tarihi bir boyutuyla aydınlanmış olacaktır.
Şehristânî, ne Tanrı’nın mahlûkata ne de mahlûkatın Tanrı’ya benzeyebileceğini savunmaktadır. Dolayısıyla ona göre Tanrı; cevher, cisim, araz, uzay-zamana bağımlı, arazları kabule elverişli ve yaratıklara mahal olamaz. O, Gulât-ı Şîa’nın Tanrı konusunda iki tür teşbih/benzetme yaptığını aktarmaktadır: Birincisi, yaratanı yaratılana; ikincisi ise yaratılanı yaratana benzetmektir. Bu ifade, ne Tanrı’da yaratılış emaresi ne de mahlûkatta ulûhiyet vasfı bulunabileceğine dikkat çekmektedir. O’na göre Gulât-ı Şîa, bu görüşlerinde gayr-i İslami inanç ve ideolojilerin etkisinde kalmıştır. Şehristânî, kimi Kerrâmiyye mensuplarını da Tanrı’yı cevher ve cisim olarak nitelendirmekle itham etmektedir. İslâm düşüncesinin henüz erken dönemlerinde terminolojik bir ittifakın oluşmaması ilerleyen dönemlerde böylesi tartışmalara kapı aralamıştır. Ayrıca Şehristânî, onların Tanrı’nın zâtını hâdis şeylere mahal olarak konumlandırdığını da iddia etmektedir. Oysaki Kerrâmiyye, Tanrı’nın zâtında sonradan ortaya çıkan şeyler/havâdis ile ezeli sıfatlar arasında bir ayrım yapmakta ve sonradan ortaya çıkan şeyleri “ilahi sıfat” olarak değil, hâlikiyyet, mürîdiyyet ve mütekellimiyyet gibi kavramlarla nitelendirmiştir. Nihayetinde Şehristânî, Kerrâmiyye’nin söylemlerini tevil kabul etmeyecek katı antropomorfik ifadeler olarak nitelendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Tanrı, Negatif Teoloji, Antropomorfizm, Kerrâmiyye, Gulât-ı Şîa, Şehristânî

Kaynakça

• Abdülkâhir el-Bağdâdî. el-Fark beyne’l-fırak. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, 1988.
• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmâm Ahmed bin Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Arca, Abdullah. “Kerrâmiyye’nin Antropomorfist Allah Tasavvuruna Fahreddin Râzî’nin Yönelttiği Eleştiriler”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı. ed. Mahsum Aytepe - Teceli Karasu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan yayıncılık, 2019.
• Beydâvî. Tavâliu’l-envâr. çev. İlyas Çelebi – Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çurak, Halil. Abdülkerîm Şehristânî’nin Kelâmî Görüşleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Doğan, Hüseyin. Kerrâmî Söylem ve Yansımaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Durguti, Abdylkader. Mezhepleşme Çerçevesinde Muhammed B. Kerrâm ve Kerrâmiyye Mezhebi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eşʿas. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût vd. I-VII Dımaşk Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2015.
• Eraslan, Yunus. “Kelâm Düşüncesinde Antropomorfik Tanrı Tasavvurları”. Kader 20/1 (Haziran 2022). https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1099429
• İrfan Abdülhamid. İslâm’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• İsferâyînî, Ebû İshâk. et-Tabsîr fi’d-dîn. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Karadaş, Cafer. “Kerrâmiye ve İtikâdı”. Kelam Araştırmaları 5/2 (2007). https://doi.org/10.18317/kader.21313.
• Karadeniz, Osman. “Heyûlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/294-295. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kars, Aydogan. Unsaying God: Negative Theology in Medieval Islam. New York, NY: Oxford University Press, 2019.
• Kâtibî, Ebü’l-Hasen. eş-Şemsiyye fi’l-Mantık. thk-çev-değ. Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera yayıncılık, 2017.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/294-96. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Ladikli Mehmed Çelebi. Zübdetü’l-Beyân (Mantık Risaleleri). çev. Çapak, İbrahim vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu – Muhammed Aruçi. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2017
• Müslim. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Mütercim Âsım Efendi. Merahu’l-me‘âlî fî şerhi’l-Emâlî. Dersaâdet: y.y., 1304.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmünʿim Şelebî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl. Kitâbü’r-red alâ ehli’l-bida’ ve’l-ahvâi’d-dâlle. thk. Seyit Bahcıvan. Konya: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ. Firaku’ş-Şîa. Beyrut: Menşûrâtu’r-Rızâ, 2012.
• Öz, Ruhullah. Antropomorfist Tanrı Tasavvuruna Karşı Fahreddin er-Râzî‘nin Tenzih Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Râzî, Fahreddin. Esâsü’t-takdîs fî ilmi’l-kelâm. Allah’ın Aşkınlığı. çev. İbrahim Coşkun. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Râzî, Fahreddin. Meâlimü usûli’d-dîn. Kelâm İlminin Esasları. çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 2015.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. et-Tahbîr fîl-mu‘cem’il-kebîr. thk. Münîre Râcî Sâlim. Bağdat: y.y., 1975.
• Sinanoğlu, Abdulhamit. “İslâm Düşüncesinde Benzetmeci Gurupların Allah Tasavvurları”. Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (Ocak-Haziran 2005).
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. Milel ve Nihal, Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. Mefâtîhu’l-esrâr ve mesâbîhu’l-ebrâr. thk. Muhammed Ali Âzerşeb. Tahran: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât li’t-Türâs el-Mahtût, 2008.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. Musara‘atü’l-felâsife. thk. Süheyr Muhammed Muhtar. Kahire: Matbaatü’l-Ceblâvî, 1967.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. Kâhire: Mektebü’s-Sekâfe ed-Dîniyye, 2009.
• Şemseddin es-Semerkandî. el-Ma‘ârif f şerhi’s-Sahâif. thk. Nazîr Muhammed Nazîr İyâd - Abdullah Muhammed Abdullah İsmail. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2017-2018.
• Şemseddin es-Semerkandî. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif. Riyad: 1990.
• Şemseddin es-Semerkandî. Kıstâsu’l-efkâr. çev. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1997. Tehânevî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Ülken, Hilmi Ziya. Varlık ve Oluş. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2014.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyerü A‘lâmin-Nübelâ. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1996.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmûd. el-Aʿlâm kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.