Zemahşerî’nin Kıraatleri Kabul Şartları

Yıl 2015, Cilt: 48 Sayı: 48, 149 - 184, 09.07.2015

Mustafa Kılıç

https://doi.org/10.15370/muifd.67182

Cited By: 4

Öz

Öz: Mutezile mezhebine mensup âlimlerin önde gelen simalarından olan Mahmûd b. Ömer b. Muhammed b. Ömer’dir. Künyesi Ebü’l-Kâsım ez-Zemahşerî’nin (467-538/1075-1144) el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl isimli eserinin,
tefsir literatüründe önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Keşşâf, hacim itibariyle,
muhtasar bir tefsir olmasına rağmen, Zemahşerî onda, sahih-şâz, pek çok kıraat ihtilafı nakletmiştir. O, kıraatleri naklederken onların sahih veya şâz olduklarını genellikle belirtmemiştir. Ayrıca naklettiği kıraatleri kurrâdan kimlerin okuduğunu da genellikle zikretmemiş; kıraat-i seb‘a imamlarının isimlerini ise nadiren anmıştır. O, tefsirinde kıraatleri
kabulde gözettiği ilkelerin ne/neler olduğunu açıklamamış; bununla birlikte, bazı kıraatleri Arap dili açısından tenkide tabi tutmuştur. Zemahşerî’nin Keşşâf’ında takip ettiği
bu genel metottan hareketle onun kıraatleri kabulde benimsediği ilkelerin neler olduğu merak konusu olmuştur. Bu makalede, sahih kıraatin üç şartına riayet(sizlik) açısından Zemahşerî’nin durumu tespit edilecek; böylece Zemahşerî’nin kıraatleri kabul şartları ortaya
konulacaktır. Ele alınan konular, Keşşâf’tan seçilen örnekler üzerinden, diğer kaynaklarla
da mukayeseli bir şekilde, ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kur’ân, Zemahşerî, Keşşâf, Tefsir, Kıraat, Sahih, Şâz.
al-Zamakhshari’s Conditions for the Validity of Qiraats (Variant Readings of the Qur’an)
Abstract: al-Zamakhshari (467-538/1075-1144) is one of the most important Mu’tazilite scholars. It is known that al-Zamakhshari’s commantary whose name is al-Kashshaf has an importance place in Qur’ân commantary’s literature. Dispate it is short commantary al-Zamakhshari narratives a lot of canonical/authentic (saheeh) and non-canonical (shadhdh) qiraats (variant readings of the Qur’an) in al-Kashshaf. He generally does not specify qiraats as canonical and non-canonical. In addition he mostly does not mention about readers’ (reciters) names and rarely gives the seven canonical readers’ names. He does not clarify the conditions to accept qiraats as authentic (saheeh); however he criticizes
some qiraats (readings) in terms of Arabic language. It has been the matter of interest that what Zamakhshari’s conditions for the validity of a qiraats. In this article it is argued that the state of al-Zemakhshari in terms of conditions for the validity of qiraats. In this way it will be determined his conditions to accept qiraats as authentic. The topic will be explained through some examples which are chosen from al-Kashshaf comparatively with other sources.
Keywords: Qur’an, commentary (tafseer), al-Zamakhshari, al- Kashshaaf, Qiraat, Variant Readings of the Qur’an, validity/authentic (saheeh), non-canonical (shadhdh).

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Zemahşerî, Keşşâf, Tefsir, Kıraat, Sahih, Şâz

Kaynakça

• Ahfeş, Ebü’l-Hasan Sa’îd b. Mes’ade Ahfeş el-Evsat, Me‘âni’l-Kur’ân, thk. Hüdâ Mahmûd Karâ’a, Kâhire 1990.
• Altundağ, Mustafa, Hata iddiaları çerçevesinde Kur’ân’ın dil ve yazım özelliği (mushafta lahn
• 272 Meselâ bkz. Zemahşerî, Keşşâf, V, 232 (Sâffât 37/153’ün tefsiri).
• 273 Ferâye, Nidâl Mahmûd, “el-Kırââtü’l-Kur’âniyye fî kitâbi’l-keşşâf li’z-Zemahşerî dirâsetün savtiyyetün sarfiyyetün nahviy
• yetün”, Câmi‘atü Mûte, Kısmü’l-Luğati’l-Arabiyyeti ve Âdâbihâ, Ürdün 2006, s. 41; Tôbcî, Talâl Yahyâ, “Rudûdü İbni’l
• Müneyyir ale’z-Zemahşerî fi’l-kırââti’l-Kur’âniyye” Âdâbü’l- Râfideyn, sayı: 50, yıl: 1429/2008, Külliyyetü’l-Âdâb fî
• Câmiati’l-Musul, Musul 2008, s. 437. meselesi), y.y. İstanbul 2001.
• Alûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd, Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l- Kur’âni’l-azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî, Beyrut ts.
• Baş, Erdoğan, Ahfeş ve kıraatler, İstanbul 2012.
• Beydâvî, Ebû Saîd Nâsıruddîn Abdullâh b. Ömer b. Muhammed, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t- te’vîl, thk. Muhammed Subhî b. Hasem Hallâk-Mahmûd Ahmed el-Atraş, Beyrut 2000.
• Çetin, Abdurrahman, Kıraatların tefsire etkisi, İstanbul 2001.
• Dağ, Mehmet, (İhticac bağlamında) Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım, İstanbul 2011.
• ---------“Mu’tezile Mezhebine Elh-i Sünnet’in İsnâdı: ‘Kırâatlar, Tevkîfî Değil; İctihâdîdir’ -Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi-”, Marife, sayı: 3, kış 2003, yıl: 3, s. 219-258, Konya 2003.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Abdülgani, İthâfü füdalâi’l-beşer bi’l- kırââti’l-erbeate aşer, thk. Şa’bân Muhammed İsmâîl, ‘Beyrut 1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî, Tefsîru’l-bahri’l-muhît, thk. Âdil Ahmed Abdü’l- Mevcûd, Ali Muhammed Muavvid, Beyrut 1993.
• Ebü’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed b. Muhyiddîn İmâd, İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâye’l- Kitâbi’l-Kerîm, Riyâd ts.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasen b. Abdi’l-Ğaffâr, el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘ tkk. Bedreddîn Kahvecî, Beşîr Cuvîcâtî, Beyrut 1991.
• Ferâye, Nidâl Mahmûd, “el-Kırââtü’l-Kur’âniyye fî kitâbi’l-keşşâf li’z-Zemahşerî dirâsetün savti- yyetün sarfiyyetün nahviyyetün”, Câmi‘atü Mûte, Kısmü’l-Luğati’l-Arabiyyeti ve Âdâbi- hâ, Ürdün 2006 [bu doktora tezi “el-Mu‘tezile ve tevcîhü’l-kırââti’l-Kur’âniyye: dirâsetün lüğaviyyetün fî kitâbi’l-keşşâf li’z-Zemahşerî” ismiyle yayımlanmışır: İrbid/Ürdün 2009)].
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me‘âni’l-Kur’ân, Beyrut 1983.
• Güneş, Arif, Kur’ân-ı Kerîm’in okunmasında harf-kıraat-yazı kavramı ve ilişkileri (yayımlanmamış doktora tezi), Ankara 1992.
• Hatîb, Abdüllatîf, Mu‘cemü’l-Kırâât, Dımeşk 2000.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğâlib el-Endelüsî, el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l- Kitâbi’l-Azîz, thk. Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî Muhammed, Beyrut 2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî, el-Muhteseb: fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâhi anhâ, thk. Ali en-Necdî Nâsıf, Abdülhalîm en-Neccâr, Abdülfettâh İsmâ’il Şiblî, Kahire 1994.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekir Abdullâh b. Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî, Kitâbü’l-mesâhif, thk. Muhibbü’d-Dîn Abdü’s-Sübhân Vâiz, Beyrut 2002.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed, Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-Bedî‘, Kahire ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Musa b. el-Abbâs et-Temîmî , Kitâbü’s-seb‘ fi’l-kırâât ,thk. Şevkî Dayf, Kahire 1980.
• İbn Zencele, Ebû Zür’a Abdurrahmân b. Muhammed, Hüccetü’l-kırâât, thk. Sa’îd el-Efğânî, Beyrût 1979.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddîn Abdurrahmân b. Ali, Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, Beyrut 1987.
• İbnü’l-Cezerî, el-Hâfız Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî, en-Neşr fi’l- kırââti’l-aşr, thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ’, Beyrut ts.
• İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed, el-Beyân fî ğarîbi i‘râbi’l-Kur’ân, thk. Tâhâ Abdül’l-Hamîd, Kâhire 1980.
• Karaçam, İsmail, Kıraat ilminin Kur’ân tefsirindeki yeri ve mütevatir kıraatların yorum farklılıklarına etkisi, İstanbul 1996.
• --------Kur’ân-ı Kerîm’in nüzûlü ve kıraati, İstanbul 1995.
• Kılıç, Mustafa, Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Kıraat Olgusu (yayımlanmamış doktora tezi, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul 2014.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr,Şevâzzü’l-kırâât, thk. Şimrân el-Acelî, Beyrût ts.
• Koçyiğit, Talat, Hadis ıstılahları, Ankara 1980.
• Kurtubî, Ebû  Abdillâh  Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir, el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l- mübeyyin limâ tedammenehû mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkân, thk. Abdullâh b. Abdü’l- Muhsin et-Türkî, Beyrut 2006.
• Maşalı, Mehmet Emin, Kur’ân’ın metin yapısı: Mushaf tarihi ve imlası, Ankara 2004.
• ---------“Tefsirde ehl-i sünnet savunması: İbnü’l-Müneyyir örneği”, Marife, sayı: 3, kış 2005, yıl: 5, s. 61-89.
• Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî, Ebû Muhammed b. Hammuş b. Muhammed, el-İbâne ‘an me‘âni’l- kırâât, thk. Abdülfettâh İsmâîl Şelebî, Kâhire ts.
• --------el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hicecihâ, thk. Muhyiddîn Ramadân, Beyrut 1997.
• --------Kitâbü müşkili i‘râbi’l-Kur’ân, thk. Yâsîn Muhammed es-Sivvâs, Dımaşk 1974.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl, İ‘râbü’l-Kur’ân, Beyrut 2008.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd, Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, thk. Yusuf Ali Büdeyvî-Muhyiddîn Dîb Mestû, Beyrut 1998.
• Önkal, Ahmet, “Hanzale b. Mâlik”, DİA, XVI, 51-52, Ankara 1997.
• Öztürk, Mustafa, “Kur’an kıraatlerinin tarihsel serencamına genel bir bakış”, Ç.ÜİFD, Cilt: 3, Sayı:1, yıl: Ocak-Haziran 2003, s. 201-224.
• Râzî, Ebû Abdullâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu’l-ğayb, Beyrut 1981.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim, el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân thh. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr, Beyrut 2002.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm, Bahru’l-‘ulûm, thk. Ali M. Muavviz, Âdil A. Abdülmevcûd, Zekeriyyâ A. en-Nûtî, Beyrut 1993.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm, ed-Dürru’l-mesûn fî ‘ulûmi’l-Kitâbi’l-meknûn, thk. Ahmed M. el-Harrât, Dımaşk 1986.
• Şevkânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-kadîr  : el-Câmi‘ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr ,thk. Abdurrahmân Umeyra, Mansûre 1997.
• Taberî, Ebû Ca’fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî, Riyad 2003.
• Tôbcî, Talâl Yahyâ, “Rudûdü İbni’l-Müneyyir ale’z-Zemahşerî fi’l-kırââti’l-Kur’âniyye” Âdâbü’l- Râfideyn, sayı: 50, yıl: 1429/2008, Külliyyetü’l-Âdâb fî Câmiati’l-Musul, Musul 2008, s. 419-440.
• Uğur, Mücteba, Hadis terimleri sözlüğü, Ankara 1992.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddin Abdullah b. Hüseyin b. Abdullah, et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân, thk. Ali Muhammed Bicâvî, Beyrut 1987.
• ---------İ‘râbü’l-kırââti’ş-şevâz, thk. Muhammed es-Seyyid ‘Azzûz, Beyrut 1996.
• ---------İmlâü mâ menne bihi’r-Rahmân min vücûhi’l-i’râb ve’l-kırâât fî cemî‘i’l-Kur’ân, Beyrut 1979.
• Ünal, Mehmet, Kur’an’ın anlaşılmasında kıraat farklılıklarının rolü, Ankara 2005.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl, Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh, thk. Abdülcelîl Şelebî, Beyrut 1988.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, el-Keşşâf ‘an hâkâiki ğavâmizi’t-tentîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz, Riyâd 1998.