Osmanlı Zirve Döneminin İhtilaflı Medresesi: Süleymaniye Dârülkurrâsı

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 61, 139 - 165, 16.12.2021

Mehdin Çiftçi

https://doi.org/10.15370/maruifd.1035977

Cited By: 1

Öz

Süleymaniye Külliyesi birimlerinin neredeyse tamamı günümüze ulaşmışsa da bazı birimlerin yerleri veya varlıklarıyla ilgili ihtilaflar bulunmaktadır. Süleymaniye Dârülkurrâsı da bu açıdan tartışmalara konu olan bir birimdir. Arşiv belgeleri ve temel kaynaklardaki bazı bilgilere rağmen araştırmaların genelinde Süleymaniye Dârülhadis dershanesinin Dârülkurrâ olduğu kabul edilmektedir. Bazı araştırmalarda ise ilgili binanın Dârülkurrâ olamayacağı ya da Dârülkurrâ’nın yerinin kesin olarak bilinemediği kaydedilmiştir.
Süleymaniye Dârülkurrâsı’nın Süleymaniye vakfiyesi ve vakfın ilk muhasebe defterlerinde geçmemesi, arşiv belgeleri de dâhil olmak üzere temel kaynakların hiçbirinde Dârülkurrâ’nın yeri hakkında net bir bilginin bulunmaması ve buranın Süleymaniye Dârülhadis dershanesiyle karıştırılması mevcut ihtilafın önemli sebeplerindendir. Arşiv belgeleri ve dönemin tarih kaynaklarından hareketle meseleyi yeniden incelemeyi hedefleyen bu çalışmada Dârülkurrâ’nın varlığı ve yeri başta olmak üzere konuyla ilgili önemli bulgulara ulaşılmıştır. Tespit edilen veriler ışığında mevcut bilgiler gözden geçirilmiş ve tüm bilgiler analiz edilerek kurumun medreseler arasındaki yeri, personel ve eğitim-öğretim yönü ortaya konmaya çalışılmıştır.
Külliyenin kuruluş senedi olan vakfiyede anılmayan Süleymaniye Dârülkurrâsı Süleymaniye Vakfı’yla ilgili bazı arşivlerdeki muhasebe defterleri ile dönemin önemli tarihi kaynaklarında geçmektedir. Dolayısıyla Dârülkurrâ’nın varlığıyla ilgili herhangi bir şüphe bulunmamaktadır. Ancak mezkûr arşiv belgeleri ve temel kaynaklarda Dârülkurrâ’nın yerine dair herhangi bir bilginin yer almaması da dikkat çekicidir. Mevcut Dârülhadis dershanesi/Dârülkurrâ etrafındaki tartışmaların da sonraki dönem araştırmaları üzerinden günümüze geldiği anlaşılmaktadır.
Süleymaniye Dârülkurrâsı’yla ilgili bilgiler buranın Süleymaniye Camii bünyesinde Kur’an ve kıraat ilminin öğretildiği ayrı bir bölüm olduğunu göstermektedir. Nitekim Dârülkurrâ’nın bu yönüne işaret eden çok sayıda delil vardır. Osmanlılarda mescit veya camilerde kıraat ilminin okutulduğu özel bölümlere “dârülkurrâ” adının verilmesi, Evliya Çelebi’nin selâtin, vüzerâ ve diğer ileri gelenlerin camilerinin her birinde bir dârülkurrâ olduğunu söylemesi, muhasebe defterlerinde Süleymaniye Dârülkurrâsı’nın medreseler arasında gösterilmeyip cami kısmında (cami bölümü gibi) gösterilmesi, bu defterlerde Süleymaniye Külliyesi birimlerinden neredeyse hepsinin inşaat veya tamiriyle ilgili bilgiler bulunurken Dârülkurrâ’nın bu yönüyle ilgili bir belgeye rastlanmaması, muhasebe defterlerindeki “Cemâat-i Müteferrika-i Câmi-i Şerîf”, “Cemâat-i Hademe-i/Hüddâm-ı Câmi-i Şerîf” ve Celalzâde’nin Tabakât’ındaki “mülhakât-ı câmi‘-i ekber” ifadeleri, şeyhülkurrâ ve talebe yevmiyelerinin Süleymaniye Külliyesi bünyesindeki tüm medreselerden düşük olması, bazı defterlerde öğrenciler için “talebe-i şeyhülkurrâ/şeyh-i dârülkurrâ” ifadelerinin kullanılması ve Osmanlı’da müstakil binası olan dârülkurrâlardaki hizmetli kadrosunun Süleymaniye Dârülkurrâsı’nda bulunmaması buranın diğer medreseler statüsünde olmayıp bünyesindeki eğitim-öğretim faaliyetlerinin şahıs (şeyhülkurrâ) nezaretinde cami içerisinde yürütüldüğüne ve ayrı bir binasının olmadığına işaret olmalıdır.
Dârülkurrâ personeline ait en erken tarihli/önemli belgelerin başında farklı arşivlerde bulunan vakfa ait muhasebe defterleri gelmektedir. Arşivlerdeki bu muhasebe defterlerinde mezkûr Dârülkurrâ diğer medreseler gibi müstakil olarak geçmemiş ve Celalzâde’nin Tabakât’ındaki ifadelere benzer şekilde, caminin bir bölümü gibi ele alınmıştır. Yine bu defterlerde Dârülkurrâ personeli genellikle “Cemâat-i Müteferrika-i Câmi-i Şerîf” veya “Cemâat-i Hademe-i/Hüddâm-ı Câmi-i Şerîf” gibi başlıklar altında zikredilmiş, şeyhülkurrâ ve talebe ücretleri ise caminin diğer personeliyle birlikte verilmiştir. Süleymaniye Dârülkurrâsı hakkındaki en eski kaynak sayılan Celalzâde’nin Tabakât’ında şeyhülkurrânın taşıması gereken şartlar ana hatlarıyla belirtilmiştir. Buna göre hâfız, tecvid ilmi ve kıraat vecihlerini bilen ve dolaylı olarak da Kur’an tefsirine vâkıf biri şeyhülkurrâ olabilecektir. Aslında bu şartlar, İslâm dünyasında, dolayısıyla da Osmanlı’da şeyhülkurrâlar için aranan genel şartlardır. Yine şeyhülkurrâlardan biriyle ilgili bazı muhasebe defterlerindeki bilgiler, şeyhülkurrâların uzun süre (belki de ömür boyu) bu vazifede kalabildiklerini göstermektedir.
Osmanlı ilmiye mensuplarının biyografilerini içeren eserlerde genel medreseler ve dârülhadis müderrisleriyle ilgili kronolojik bilgiler bulunmasına karşılık şeyhülkurrâlarla ilgili yeterli bilgi yer almaması, Osmanlı dârülkurrâlarının dârülhadisler gibi medrese dereceleri sisteminde yer almadığını göstermektedir. Yine bu eserlerde, şeyhülkurrâların büyük çoğunluğunun medrese basamaklarını kullanmadıkları ve genellikle hatiplik gibi mesleklerden geldikleri görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Medreseleri, Süleymaniye Külliyesi, Süleymaniye Medreseleri, Süleymaniye Dârülkurrâsı, Kanûnî Sultan Süleyman, İstanbul

The Controversial Madrasa of the Ottoman Summit Period: Süleymaniye Dârülkurrâsı

Öz

Although almost all of the units of the Süleymaniye Complex have reached the present day and there is an alliance about the location of each of them, there are disputes regarding the locations or assets of some units. One of these controversial issues is the Süleymaniye Dârülkurrâsı (Dâr al-qurrâ of Suleymaniye), and many aspects of the institution, especially the existence and location of this institution, have still not been fully clarified. Despite some information in archive documents and basic sources, it is accepted that the Süleymaniye Dârülhadis dershanesi (classroom) is Dârülkurrâ in most of the studies. In some studies, it was noted that the relevant building could not be Dârülkurrâ or the location of Dârülkurrâ was not known precisely.
The fact that the Süleymaniye Dârülkurrâsı is not mentioned in the waqfiyya of Süleymaniye and the first accounting books of the foundation, there is no clear information about the place of the Dârülkurrâ in any of the basic sources, including archive documents, and the place is confused with the Süleymaniye Dârülhadis dershanesi. In this study, by examining both archive documents and important historical sources of the period, it was tried to reach the foundations of the existing conflicts, and important clues about the issue, especially the presence and location of Dârülkurrâ, were determined in the relevant sources. In addition, in the light of these new data, the information in the research was reviewed and all the information was analyzed and the place of the institution among the madrasahs, the staff and the education-teaching aspect were tried to be revealed.
The Süleymaniye Dârülkurrâsı is not mentioned in the waqfiyya, which is the foundation deed of the complex, but in the accounting books in some archives related to the Süleymaniye Foundation and in important historical sources of the period. The information here shows that there is no doubt about the existence of Dârülkurrâ. It is also noteworthy that there is no information about the location of Dârülkurrâ in any of the aforementioned archive documents and basic sources. It is understood that the discussions around Dârülhadis dershanesi/Dârülkurrâ have come to the present day through the researches of the next period.
It is understood that the Süleymaniye Dârülkurrâsı is a separate section within the Süleymaniye Mosque where the science of the Qur'an and recitation is taught. There is a great deal of evidence pointing to this aspect of Dârülkurrâ. Naming the special sections where the science of kırâat (qirâat) is taught in mosques in the Ottomans; the fact that Evliya Çelebi stated that there is a dârülkurrâ in each of the mosques of sultans, viziers and other notables; the fact that the Süleymaniye Dârülkurrâsı is not shown among the madrasahs in the accounting books but in the mosque section (such as the mosque section); while these books contain information about the construction or repair of almost all of the units of the Süleymaniye Complex, the absence of a single document regarding this aspect of Dârülkurrâ; the expressions “Cemâat-i Müteferrika-i Câmi-i Şerîf”, “Cemâat-i Hademe-i/Hüddâm-ı Câmi-i Şerîf” in the accounting books and the “mülhakât-ı câmi‘-i ekber” expressions in Celâlzâde’s Tabakât; the fact that the wages of both sheikhulkurrâ (şeyhülkurrâ) and students are lower than all madrasahs within the Süleymaniye Complex; the use of the expressions “talebe-i şeyhülkurrâ/şeyh-i dârülkurrâ” for students in some of the notebooks; the fact that the staff of the dârülkurrâs, which had an independent building in the Ottoman Empire, were not present in the Süleymaniye Dârülkurrâsı it should be pointed out that this place is not in the status of other madrasas, that the educational activities are carried out under the supervision of the person (sheikhulkurrâ) and that there is no separate building.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Madrasas, Süleymaniye Complex, Süleymaniye Madrasas, Süleymaniye Dârülkurrâsı (Dâr al-qurrâ of Suleymaniye), Suleiman The Magnificent, Istanbul

Kaynakça

• Ahunbay, Zeynep. “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları: Medreseler, Dârülkurrâlar, Mektepler.” Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1988, I, 239-309.
• Akgündüz, Murat. Osmanlı Dersiâmları. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2010.
• Alemdar, Yusuf. İstanbul’da Kur’ân Okulları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• ----------. Osmanlı’da Dâru’l-kurrâ Müessesesi ve Kıraat Eğitimi (doktora tezi, 2003). Ankara Üniversitesi SBE.
• Âşık Mehmed. Menâzırü’l-avâlim [metin] (haz. Mahmut Ak). III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Atâî (Nev’izâde Atâullah Efendi). eş-Şekaiku’n-nu’maniyye ve zeyilleri: Hadâikü’l-hakâik fî tekmileti'ş-Şekâik (haz. Abdülkadir Özcan). II, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Aydın, Bilgin – İsmail E. Erünsal, “Tereke Kayıtlarına Göre Osmanlı Medrese Talebelerinin Okuduğu Kitaplar (XVII.-XX. Yüzyıllar).” Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. İstanbul: Mahya Yayınları, 2019, s. 93-120.
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi – Ali Sâtı’ Efendi – Süleymân Besim Efendi. Hadîkatü’l-cevâmi‘: İstanbul Camileri ve Diğer Dinî-Sivil Mimari Yapılar (haz. Ahmed Nezih Galitekin). İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. II, İstanbul: İFAV, 2005.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Süleymaniye Camii ve İmâreti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993-994/1585-1586.” Vakıflar Dergisi, 1971, IX, s. 109-161.
• ----------. Süleymaniye Cami ve İmâreti İnşaatı (1550-1557). I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972; Süleymaniye Cami ve İmâreti İnşaatı (1550-1557): İnşaata Ait Emir ve Fermanlar. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1979.
• BOA (Osmanlı Arşivi). D.HMH.SSÜL.d. (Bâb-ı Defterî Sultan Süleyman Evkafı Defterleri). No. 21957 (defter tarihi: 1 Ca. 1000/14 Şubat 1592).
• ----------. MAD.d. (Maliyeden Müdevver Defterler). No. 114 (defter tarihi: 29 Z. 1002/15 Eylül 1594);
• No. 1845 (defter tarihi: 8 R. 1024/7 Mayıs 1615);
• No. 2056 (defter tarihi: 7 Ca. 1001/9 Şubat 1593);
• No. 2094 (defter tarihi: 17 L. 1071/15 Haziran 1661);
• No. 2096 (defter tarihi: 20 Za. 1072/7 Temmuz 1662);
• No. 2097; No. 2104 (defter tarihi: 6 C. 1076/14 Aralık 1665);
• No. 4701 (defter tarihi: 1 M. 1034/14 Ekim 1624);
• No. 5019 (defter tarihi: 5 Z. 1068/3 Eylül 1658);
• No. 5324 (defter tarihi: 28 Z. 1059/2 Ocak 1650);
• No. 5424 (defter tarihi: 7 M. 1021/10 Mart 1612);
• No. 5667 (defter tarihi: 1 C. 1063/29 Nisan 1653);
• No. 5708 (defter tarihi: 29 Ra. 1004/2 Aralık 1595);
• No. 5758 (defter tarihi: 23 R. 997/11 Mart 1589);
• No. 5761 (defter tarihi: 1 R. 1006/11 Kasım 1597);
• No. 6162 (defter tarihi: 1 C. 995/9 Mayıs 1587);
• No. 6233 (defter tarihi: 1 R. 1011/18 Eylül 1602).
• Bozkurt, Nebi. “Dârülkurrâ.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulkurra#1 (erişim tarihi: 18.03.2021.)
• Cantay, Tanju. XVI-XVII. Yüzyıllarda Süleymaniye Camii ve Bağlı Yapıları. İstanbul: Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti., 1989.
• Celâlzâde Mustafa Çelebi. Tabakâtü'l-memâlik ve derecâtü'l-mesâlik = Geschichte Sultan Süleyman Kanunis von 1520 bis 1557 (haz. Petra Kappert). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1981 (diğer neşir için bk. haz. Funda Demirtaş [doktora tezi, 2009]. Erciyes Üniversitesi SBE).
• Çeçen, Kazım. Süleymaniye Su Yolları. İstanbul: İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası, 1986.
• Çelik, Serpil. Süleymaniye Külliyesi: Malzeme, Teknik ve Süreç. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009.
• Çiftçi, Mehdin. Süleymaniye Dârülhadisi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Osmanlılar.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/osmanlilar#21-mimari-donemler (erişim tarihi: 28.04.2021).
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi. I-II, İstanbul: ???, 1977.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri: Şahıslardan Eserlere, Kurumlardan Kimliklere. İstanbul: ???, 2004.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (haz. Ahmed Cevdet). I, Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1314/1896 (Diğer baskı: A.mlf. a.g.e. [çev. Zuhuri Danışman]. I-II, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1969).
• Gökdemir, Ahmet. “Köprülü Ailesinin Kur’ân Eğitimi Ve Kıraatine Katkıları.” İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi, 2018, IV, sy. 2, s. 331-355.
• ----------. “Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârülkurrâlar ve Sıbyan Mektepleri.” Edebali İslâmiyât Dergisi, 2017, I, sy. 2, s. 43-60.
• Hasan Beyzâde Ahmed Paşa. Hasan Beyzâde Tarihi (haz. Şevki Nezihi Aykut). II-III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004.
• Hızlı, Mefail. Mahkeme Sicilllerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim. Bursa: Esra Fakülte Kitabevi, 1997.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Medrese Geleneğinin Doğuşu.” Belleten [TTK], 2002, LXVI, sy. 247, s. 849-903.
• Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: İFAV, 2003.
• Kuban, Doğan. “Süleymaniye Külliyesi.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. VII, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994, s. 96-104.
• ----------. Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul Yazıları. İstanbul: Yem Yayınları, 1998.
• Kuran, Aptullah. “Mimar Sinan’ın Külliyeleri.” Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. I, Ankara 1988, s. 167-173.
• Küçükdağ, Yusuf. Konya Dârülkurrâları. Konya: Çizgi Kitabevi, 2014.
• Mimar Sinan: Hayatı, Eseri I: Mimar Sinan’ın Hayatına Eserlerine Dair Metinler (haz. Rıfkı Melül Meriç). Ankara: TTK Basımevi, 1965.
• Mülâyim, Selçuk. “Süleymaniye Camii ve Külliyesi.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/suleymaniye-camii-ve-kulliyesi (erişim tarihi: 17.04.2021).
• Özel, Mustafa. “Molla Sa’dî Çelebi Dâru’l-Kurrâsı Vakfiyesi.” İstem, 2009, VII, sy. 13, s. 149-156.
• Öztürk, Cemil. “Osmanlılar.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/osmanlilar#18-egitim-ve-egitim-kurumlari (erişim tarihi: 29.04.2021).
• Süleymaniye Vakfiyesi (haz. Kemal Edip Kürkçüoğlu). Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Yayınları, 1962.
• Şahin Aynur, Hatice. “İslâm Ülkeleri ve Trabzon’da Uygulanan Geleneksel Hafızlık Sistemlerinin Karşılaştırılması.” I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016, s. 593-614.
• Şimşek, Eyup. “Camilerde Eğitim.” Ana Hatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi (ed. Mustafa Köylü – Şakir Gözütok). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017, s. 107-134.
• Tanman, M. Baha. “Dârülhadis.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulhadis#3-mimari (erişim tarihi: 29.04.2021).
• ----------. “Dârülkurrâ.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulkurra#2-mimari (erişim tarihi: 18.03.2021).
• TSMA.d. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri). No. 1116/1 (964/1557).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1965.
• Ülgen, Ali Saim. Mimar Sinan Yapıları (Katalog). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Vakıfnâme-i Şehzâde-i Civânbaht Hazret-i Sultan Selim (II. Selim Vakfiyesi) (haz. Selahattin Yıldırım). İstanbul: Dârulhadis Yayınları, 2004.
• VGMA.d. (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri). No. 57 (Defter-i Evkâf-ı Şerîf-i Atîk Merhûm ve Mağfûrun leh Sultan Süleyman Hân der İstanbul); No. 59 (Defter-i Atîk Sultan Mehmed ve Süleyman, Tarih: 1072-1073/1661-1663).
• Yardım, Ali. “Dârülhadis.” DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulhadis#2-anadolu-selcuklulari-ve-osmanlilarda-darulhadis (erişim tarihi: 02.04.2021).
• ----------. “Osmanlı Devrinde Dârülhadisler.” Osmanlı (ed. Güler Eren). VIII, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 163-175.
• Yıldırım, Selahattin. “Kur’an Eğitimi ve Metotları Açısından Şehzâde Selim’in Tire’deki Vakfiyesi.” Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2004, sy. 13, s. 209-239.
• Yüksel, İ. Aydın. Osmanlı Mimarisinde Kanûnî Sultan Süleyman Devri: (926-974/1520-1566) İstanbul. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004.