حلقة مفقودة قبل ظهور أدبيات الفتوى في المذهب الحنفي: أبو حفص الكبير البخاري (ت. 217/832) وكتابه "المسائل"

Yıl 2023, Cilt: 65 Sayı: 65, 41 - 60, 30.12.2023

Okan Kadir Yılmaz

https://doi.org/10.15370/maruifd.1376748

Öz

يعتبر القرن 3/9 "الفترة المفقودة" في مجالات العلوم الإسلامية بسبب كثرة ما لم يصل إلينا من الكتب المُؤلَّفة في تلك الفترة، خصوصا في مجال الفقه وأصوله. وإن أعمال هذه الفترة التي هي في الأغلب عبارة عن كتب تناولت موضوعًا واحدًا فقط أو أقل تطورا من حيث المنهجية والشمولية قد ساهمت كمصدر في أعمال القرون التالية، خاصة في القرن 4/10 والتي هي أكثر تطوّرًا من حيث المنهجية والشمولية، وتم دمجها كجزء منها. وهذه الأعمال التي تعود إلى الفترات اللاحقة والتي نسميها "النصوص الناقلة" هي أعمال هامة تمكننا من التعرف على أدبيات القرن 3/9 وطبيعتها.
الدراسةُ التي لديكم، المعتمدةُ على النصوص الناقلة المذكورة، تتناول أعمال الفتاوى الشخصية بعنوان "المسائل" التي كتبت قبل أبي الليث السمرقندي (ت. 373/983) الذي يُعتبر مؤسسًا لأدبيات الفتوى في المذهب الحنفي ومن بين هذه الأعمال مسائل أبي حفص لأبي حفص الكبير البخاري (ت. 217/832). وفي هذا السياق، تم تحديد 15 عملًا تحت عنوان "المسائل"، والتي تعود معظمها إلى القرن 3/9، ولم يصل أيُّ واحد منها إلى يومنا. وتُعتبر هذه الأعمال مهمة لكونها من بين أوائل الأمثلة التي تتضمن المسائل المسماة "الفتاوى/الواقعات/النوازل" في التصنيف الهرمي الثلاثي لمسائل المذهب الحنفي.
أحد الأهداف الرئيسية لبحثنا هذا هو تقديم جرد شامل قدر الإمكان لهذه الأعمال المعنونة بـ"المسائل"، وتحديد هويات الأشخاص المنسوبة إليهم هذه الأعمال. وهدف آخر أساسي هو كشف مكانة ودور أبي حفص الكبير البخاري الذي كان له تأثير كبير بين حنفية آسيا الوسطى في مجال الفتوى، حيث يعتبر هذا الجانب أقل شهرة بين مناطق تأثيره. وفي إطار تحقيق هذا الهدف نركز بشكل خاص على توضيح طبيعة عمله المعنون مسائل أبي حفص الذي نعتبره "مجموعة الفتاوى الشخصية"، وتسليط الضوء على إسهامه كمصدر في أدبيات الفتوى الحنفي.

Anahtar Kelimeler

أدبيات الفتوى في المذهب الحنفي, أبو حفص الكبير, مسائل أبي حفص, أدبيات المسائل, الفترة المفقودة

Hanefî Fetvâ Literatürünün Doğuşu Öncesinde Kayıp Bir Halka: Buharalı Ebu Hafs el-Kebîr (ö. 217/832) ve Mesâil İsimli Eseri

Öz

Hanefî mezhebinde 3./9. yüzyılda çok fazla telif yapılmadığı, bu dönemin daha ziyâde, 2./8. yüzyılda kurucu imamlar tarafından yazılan eserlerin rivayet edildiği bir dönem olarak düşünülmektedir. Ancak daha isabetli olduğunu düşündüğümüz bir diğer görüş, gerek fıkıh gerekse usul-i fıkıh alanlarında 3./9. yüzyılda, telif eserlerin bulunduğunu kabul eder ve bunların kahir ekseriyetininin sonraki dönemlere/günümüze ulaşmadığından hareketle bu dönemi İslami ilimler açısından “kayıp dönem” olarak niteler. Son dönemde özellikle fıkıh ve usul-i fıkıh alanında yapılan bazı çalışmalar da bu son görüşü destekler niteliktedir.
Çalışmamızda, Hanefî fetvâ literatürünün kurucu ismi olarak kabul edilen Ebu’l-Leys Semerkandî (ö. 373/983) öncesinde kaleme alınan ve çoğunluğu 3./9. yüzyıla ait olan ve hiç biri günümüze uaşmayan “mesâil” başlıklı 15 eser tespit edilmiştir. Bu eserlerin tamamı, Ebu Yusuf, Muhammed b. el-Hasen ve Hasan b. Ziyâd’ın öğrencilerine ya da öğrencilerinin öğrencilerine nispet edilmektedir. Bu da söz konusu eserler ve içerdikleri fıkhî meselelerin, Hanefî “meşâyih” zümresinin ilk ve ikinci nesline ait olduğu anlamına gelmektedir. Bu yönüyle, Hanefî mezhebinin üçlü hiyerarşik mesâil tasnifinde “fetâvâ/vâkıât” adı verilen meseleleri içeren bu eserler, bu türün ilk örnekleri olmaları açısından önemlidir.
Araştırmamızın temel hedefleri arasında bu “mesâil” başlıklı eserlerin mümkün mertebe eksiksiz bir dökümünü sunmak, mahiyetlerini aydınlatmak ve bunların nispet edildikleri isimlerin kimliklerini tespit etmek gibi hususları sayabiliriz. Bir diğer temel hedefiyse Orta Asyadaki Hanefiler arasında çok etkili bir isim olan Buharalı Ebu Hafs el-Kebir’in, etki alanları içerisinde nispeten daha az bilinen olan onun fetva alanındaki yerini ve konumunu ortaya çıkarmaktır. Burada özellikle onun Mesâilü Ebî Hafs olarak bilinen ve “kişisel fetva derlemesi” olarak belirlediğimiz mahiyetini aydınlatmak ve bu eserin Hanefi fetva literatürüne yaptığı kaynaklık katkısını ortaya çıkarmak da bu hedef doğrultusunda çalışmamızda odaklandığımız konular arasında yer almaktadır.
Çalışmanın bu hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla, “taşıyıcı-metinler” olarak adlandırdığımız, bir kısmı fürû bir kısmı da fetva literatürüne ait olan eserler taranmış ve “mesâil” başlıklı eserlerden yapılan alıntılar tespit edilmiştir. Bu alıntılar ilgili çalışmada kaynak olarak kabul edilmiş ve detaylı olarak incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda eser ve eser/içerik sahibi hakkında mahiyet ve kimliklerini aydınlatıcı değerlendirmeler yapılmıştır. Bu bağlamda çalışmamızda bu literatürün Mâverâünnehir’deki bir örneği olarak incelediğimiz Mesâilü Ebî Hafs’ın, sonrasında oluşan Hanefî fetva literatürüne yaptığı kaynaklığı gösteren bir tabloya yer verilmiştir. Ayrıca yine Ebû Hafs el-Kebir’in fetva alanındaki konumu hakkında bir fikir vermesi amacıyla, bir kısmı kaynaklarda başka isimlerle de anılan Mesâil isimli eserinde bulunan onun verdiği fetvalardan oluşan bir seçki de oluşturulmuştur. Bu seçki üzerinde yaptığımız değerlendirme sonucunda Mesâilü Ebî Hafs hakkında aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:
- Mesâilü Ebî Hafs içerisinde yer alan meseleler, Hanefi mezhebindeki üçlü hiyerarşik mesâil tasnifi içerisinde üçüncü sırada yer alan fetâvâ/vâkıât kategorisine aittir.
- Kendisinden yaptığını tespit ettiğimiz alıntılar dikkate alındığında, Mesâilü Ebî Hafs isimli eser, fetva literatürünün ilk eseri kabul edilen Ebu’l-Leys Semerkandî’ye ait Kitâbü’n-Nevâzil’den önceki dönemlerde derlenmiş bir çalışmadır. Kendisiyle aynı isimleri taşıyan diğer eserler dikkate alındığında Mesâilü Ebî Hafs’ın da 3./9. yüzyılda kendisi ya da öğrencileri tarafından derlenmiş olması kuvvetle muhtemeldir.
- Günümüze ulaşmayan eserler içerisinde yer alan Mesâilü Ebî Hafs’ın özellikle Orta Asyada kaleme alınan Hanefî fetva literatüründe kaynak olarak kullanılmıştır. Bu yönüyle Ebû Hafs el-Kebir’in, kaynak ismi verilmeden ya da fetâvâ ve fevâid gibi kendisine başka isimlerle nispet edilen eserlerde yer verilen fetvalarının temel yazılı kaynağı Mesâilü Ebî Hafs olmalıdır.
İslami ilimlerde kayıp halkaların dönemi olarak kabul edilen 3./9. yüzyılın ilmi birikiminin, takip eden yüzyıllarda kaleme alınan ve “taşıyıcı-metin” özelliğini taşıyan eserlerde yapılan alıntılar üzerinden araştırılarak gün ışığına çıkarılmasının, ilim tarihimiz açısından önem arz ettiğini düşünüyoruz. Çalışmamızda, genel olarak bu yüzyıla ait “mesâil literatürünü”, özel olarak da Mesâilü Ebî Hafs el-Kebir’i, kayıp dönemin kayıp halkalarından bir örnek olarak ortaya çıkarmış olmayı umuyoruz.

Anahtar Kelimeler

Hanefî fetvâ literatürü, Ebû Hafs el-Kebîr, Mesâilü Ebî Hafs, mesâil literatürü, kayıp dönem

Teşekkür

Makalenin Arapça kontrol ve tashihini yapan Said Kayacı ile İngilizce özeti kontrol edip düzelten Şaban Kütük'e teşekkürlerimi sunuyorum.

A Missing Link Before the Emergence of Ḥanafī Fatwā Literature: Abū Ḥafs al-Kabīr (d. 217/832) and his Masāʾil

Öz

The 3rd/9th century is considered to be a period in which not many works were written in the field of fiqh, and about the Ḥanafī madhhab in particular, a period in which the works of the founding imams from the 2nd/8th century were narrated. However, some people accept that there were works of fiqh and usūl al-fiqh in the 3rd/9th century and characterize this period as a "missing period" in Islamic sciences, based on the fact that the majority of these works have not survived to the following periods/present day. Some recent studies in the field support the last view.
In this study, we have identified fifteen works titled "masāʾil" most of which belong to the 3rd/9th century and they were written before Abu'l-Lays as-Samarkandī (d. 373/983), who is considered the founding figure of Ḥanafī fatwā literature. All of these works are attributed to the students of Abū Yūsuf, Mohammad b. al-Hasan, and Hasan b. Ziyād, or to disciples of their students. This suggests that these works and legal issues they contain belong to the first and second generations of the Ḥanafī "mashāyikh" group. In this respect, these works that contain issues of the "fatāwā/wāqiʿāt type" in the triple hierarchical classification of masāʾil within the Ḥanafī madhhab, are the earliest examples of this type.
This study aims to provide a complete inventory of these "masāʾil" works and to shed light on their nature, and to identify the names to which they are attributed. Another main objective of the study is to uncover the place and position of Abū Ḥafs al-Kabīr al-Bukhārī, a highly influential figure among Ḥanafīs in Central Asia, especially in the field of fatwā which is relatively less known within his sphere of influence. Specifically, elucidating the nature of his work known as Masāʾil Abū Ḥafs, which we have identified as a "personal compilation of fatwās," and revealing its contribution to Ḥanafī fatwā literature, are also among the focal points of this research. In addition, the approximate dating of Abu Ḥafs’ return to Bukhārā after finishing his scholarly journey in ʿIrāq, which is of importance in terms of the composition dates of some of the founding texts of the Ḥanafī school, is also included in the secondary objectives of our research.
In order to realize these objectives, the works that we call "carrier-texts", some of which belong to the furū and some of which belong to the fatwā literature, were examined and the quotations from the Masāʾil works identified. We accept these quotations as a source of data in this research and analyze them in detail. Based on these analyses, we try to define the work and the author/content owner, their nature and identities. In this context, our study includes a table shows the reference of Masāʾil Abū Ḥafs, which we examined as an example of this literature in Māwarāannahr, to the Ḥanafī fatwā literature that emerged afterwards. Additionally, in order to give an idea of Abū Ḥafs al-Kabīr’s position in the field of fatwā, a selection of his fatwās some of which are provided in his work titled "Masāʾil" (which is sometimes referred to by other names in the sources) has been compiled. The evaluation of this selection has led to the following conclusions about Masāʾil Abū Ḥafs:
- The issues in Masāʾil Abū Ḥafs belong to the third category of the triple hierarchical classification of masāʾil, which is called fatwās/wāqiʿāt.
- Based on the quotations we have identified, it can be said that Masāʾil Abū Ḥafs was compiled before Kitâb an-Nawāzil by Abu’l-Lays al-Samarḳandī, the first work in the fatwa literature. Considering the other works with the same titles, it is highly probable that Masāʾil Abū Ḥafs was compiled by him or his students in the 3rd/9th century.
- Masāʾil Abū Ḥafs was used as a source in the Ḥanafī fatwā literature compiled especially in Central Asia. In this respect, Abū Ḥafs al-Kabīr’s fatwās attributed to him without naming the source or under other names such as fatāwā and fawāʾid, must have been based on Masāʾil Abū Ḥafs.
In the 3rd/9th century, in which Masāʾil Abū Ḥafs was composed, there were two types of composition in the field of fiqh and usūl al-fiqh: Works devoted to a single subject and works that are not inclusive and systematic, In the subsequent century, the 4th/10th century, more advanced works were authored in both of these aspects. At the same time, these works were written in a way that incorporated the works of the missing period (3rd/9th century) by using them as sources. In our view, this situation, particularly in the field of fiqh, partly explains why the works from the 3rd/9th century did not, in many cases, reach later centuries or the present day. Indeed, in this case, the inclusive and systematic works of the 4th/10th century prevented the works of the previous century, which mostly lacked these two qualities, from reaching the next generations, even if unintentionally.

Anahtar Kelimeler

Ḥanafī fatwā literature, Abū Ḥafs al-Kabīr, Masāʾil Abū Ḥafs, masāʾil literature, missing period

Kaynakça

• Aynî, Bedreddin. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. nşr. Eymen Salih Şaban. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Bedir, Mürteza. “Ebû Hafs el-Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, EK-1/365. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Boynukalın, Mehmet. “Mukaddime”. el-Aṣl. mlf. Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• -------------,. “Mukaddime”. el-Câmiu’s-sağîr. mlf. Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2009.
• Buhârî, Burhâneddin Mahmud b. Ahmed. el-Muḥîṭu’l-Burhânî. nşr. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Cürcânî, Hamza b. Yûsuf. Târîhû Cürcân. thk. Mürâkabe Abdülmuîd Han. Beyrut, Âlemü’l-kütüb, 1407/1987.
• Duman Soner. Adnan Hoyladı. “Teşekkül Döneminde Hanefiliğin Farklı Coğrafyalara Yayılması”. Bilimname 45, (Kasım 2021): 1-42.
• Ençakar, Orhan. Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• -------------,. "Kınalızâde Ali Efendi’nin (ö. 979/1572) Tabakātü’l-mesâil Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili". İslam Araştırmaları Dergisi (2022): 97-143.
• Hâsî, Necmeddin. el-Fetâva’s-suġrâ. İstanbul: Beyazıt Ktp. Merzifonlu, 18980.
• Hasîrî, Muhammed b. İbrahim. el-Ḥâvî fi’l-fetâvâ. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, 549.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Şerḥu ʿUḳūdi resmi’l-müftî. nşr. Şenol Saylan. Ankara: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye, 1438/2021.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1966.
• -------------, Muhammed Emîn. “Neşru’l-ʿarf fî binâi baʿzi’l-ahkâm ale’l-ʿurf”. Mecmûʿatü resâili İbn ʿÂbidîn. İstanbul: b.y. 1320.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāʾiḳ. y.y.: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, 2. Baskı, t.y.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin. Fethu’l-kadîr li’l-âcizi’l-fakîr. 10 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1389/1970.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâʾibü aʿlâmi’l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi’n-Nuʿmâni’l-muḫtâr. nşr. Saffet Köse vdğr. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1438/2017.
• Kınalızâde Ali Efendi. Tabakātü’l-mesâil. thk. Orhan Ençakar. "Kınalızâde Ali Efendi’nin (ö. 979/1572) Tabakātü’l-mesâil Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili". İslam Araştırmaları Dergisi (2022) 97-143.
• Kureşî, Abdülkâdir. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Kahire: Dârü Hecer, 1413/1993.
• Leknevi, Abdülhayy. en-Nâfiʿu’l-kebîr limen yuṭâliʿu’l-Câmiʿa’ṣ-ṣaġīr. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1406.
• Nedvî, Ali Ahmed. el-İmâm Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî: nâbigatü’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1414/1994.
• Nablusî, İsmâil b. Abdülganî. el-İḥkâm fî şerḥi Düreri’l-ḥükkâm. Dımaşk: Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, 5184.
• Nâtıfî, Ebu’l-Abbâs. el-Ecnâs. nşr. Abdullah b. Sa‘d, Kerim b. Sa‘d. 2 Cilt. Riyâd: Darü’l-Me’sur, 2016/1437.
• Nesefî, Necmeddin Ebu Hafs Ömer. Fetâvâ Şeyhilislâm ʿAtâ b. Hamza es-Suġdî. nşr. Muhammed Yasir Şahin. Beyrut: Dârü’r-Reyâhîn, 2021/1442.
• Pîrîzâde, İbrahim b. Hüseyin.ʿUmdetü ẕevi’l-beṣâʾir li-ḥalli mühimmâti’l-Eşbah ve’n-neẓâir. nşr. Saffet Köse, İlyas Kaplan. 2 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1437/2016.
• Sadrüşşehid, Hüsameddin. Kitâbü’l-vâḳıʿât. İstanbul: Beyazıt Ktp. 18979.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali. Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣhâbihî. Beyrut: Dâru âlemi’l-kütüb, 1405/1985.
• Semʿânî, Abdülkerim. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-meârifi’l-Osmâniyye, 1382/1962.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsûṭ. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys. Kitâbü’n-nevâzil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2067, 151b-367a.
• Tercümânî Mecdü’l-Eimme. Yetîmetü’d-dehr fî fetâvâ ehli’l-ʿaṣr. Kahire: el-Ezher Ktp. 2159/26958.
• Temîmî, Takiyyiddin. eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Riyad: Dârü’r-Rifâî, 1989.
• Üsrûşenî, Mecdüddin Muhammed. Fuṣûl. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Kara Çelebi, 202.
• Vekî, Muhammed b. Halef. Aḫbârü’l-ḳuḍât. 3 Cilt. nşr. Mustafa el-Merâğî. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyye el-Kübrâ, 1366/1947.
• Yılmaz, Okan Kadir. İlk Tedvin Döneminde Hanefi Mezhebi Literatürünün Kayıp Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y. Lisans Tezi, 2017.
• Zendevîsetî, Yahya b. Ali. Naẓmü’l-fıḳh ve’l-işrâf ʿalâ usûlihî. Özbekistan: Devlet Halk Ktp. Şark Yazmaları, 2884.