Vakf-İbtidâ Bilgisinde Edebi Yönün Tezahürü: İsti’nâf-ı Beyânî Örneği

Yıl 2023, Cilt: 65 Sayı: 65, 235 - 259, 30.12.2023

Mücella Hacımısıroğlu

https://doi.org/10.15370/maruifd.1383806

Öz

Vakf-ibtidâ bilgisi, Kur’an-ı Kerim’i hem dil hem de mana boyutu itibariyle inceleme ayrıcalığına sahiptir. Dil ve anlam boyutlu oluşu vakf-ibtidâ eserlerinde lügavi açıklamaların ve bu açıklamalar doğrultusunda serdedilen mana takdirlerinin belli bir yekûn teşkil etmesini sağlamıştır. Lügavi inceleme ise terkib düzeyinde, bir terkibi oluşturan unsurları gerek cümle kurgusu gerekse edebi yön itibariyle ele almayı ifade eder. Belagat çalışmaları kapsamında müstakil olarak incelemeye tabi tutulan bu edebi yön, İslam düşünce geleneğinin muhtelif başlıklarında şu veya bu düzeyde yer ihraz etmiş ve böylece düşüncenin gelişimine de katkı sunmuştur. İşte bu çalışmada dilin edebi yönü kapsamında bahis konusu edilen ve ilerleyen süreçte dil-belagat âlimleri tarafından “isti’nâf-ı beyânî” olarak kavramlaştırılan edebi unsur üzerinden vakf-ibtidâ sahasında edebi boyutun hangi düzeyde varlığa sahip olduğunu incelemeye çalışacağız, yanı sıra da vakf-ibtidâ âlimleri içinde incelemelerini edebi bir zemine taşıma imkânı bulan âlimlerin kim veya kimler olduğunu tespit etmeye gayret edeceğiz. Böyle olduğu içindir ki yazıda öncelikle “isti’nâf-ı beyânî” terkibi sözlük ve terim anlamları düzeyinde incelenecek, akabinde İslam düşünce geleneğinde ve özellikle de dil, belağat ve tefsir sahasında isti’nâf-ı beyânî’nin bahis konusu edilme keyfiyetine temas edilecek, en sonunda da vakf-ibtidâ âlimlerinin açıklamalarına yansıyan yönünün keşfine çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

vakf, ibtidâ, isti'nâf, beyân, kat'

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uydum ve yararlanılan tüm çalışmaları kaynakçada belirttim.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için herhangi bir dış form kullanmadım

Teşekkür

eserlerinden yararlandığım tüm şahıslara

The Manifestation of Literary Dimension in the Knowledge of Waqf-Ibtidā: Example of Isti’nāf Bayānī

Öz

The knowledge of “waqf-ibtidā” has the privilege of examining the HolyQur’an in terms of both language and meaning. The linguistic and semantic dimension of the Qur’an has ensured that the linguistic explanations and the meaning appreciations in line with these explanations constitute a certain amount in the works of “waqf-ibtidā”. As a matter of fact, the scholars of “waqf-ibtidā” tried to reveal what kind of wordmeaning relations existed between the sentences that make up the Qur’anic verses, and accordingly, they divided the places of waqf into certain parts in terms of their suitability for waqf. Although the language-centred analyses carried out to determine these issues mostly focused on the parsing relations that determine the position within the sentence, which is within the field of interest of the science of nahw, explanations that carry the issue to a more literary ground and endeavour to capture deep word-meaning connections between sentences and from this point of view, pointing to the existence of different possibilities in terms of waqf have also been put forward. One of the issues mentioned within the scope of the literary aspect of language is the phenomenon of isti’nāf. The phenomenon of isti’nāf, which expresses that the sentence is independent
and detached from its antecedent, has been discussed in language and literature books under the title of “fasl-wasl” and in the context of the phenomenon of “qat’”. In the explanations put forward in this framework, some of the sentences included in the scope of isti’nāf have been evaluated in the sense that a certain connection has occurred depending on a predetermined question posed by the previous sentence in the mind. Over time, these evaluations led to a binary division of isti’nāf as “isti’nāf al-nahwī” and “isti’nāf al-bayānī”. Sentences that do not have any verbal or semantic connection with the preceding sentence are called “isti’nāf al-nahwī”, and those that do not have a verbal connection but have a semantic connection with the preceding sentence through the predetermined question formed by the previous sentence in the mind are expressed as “isti’nāf al-bayānī”. The explanations, which are put forward within the scope of the phenomenon of isti’nāf in language and rhetoric studies and which result in the aforementioned binary division, have also found a place in other branches of science, especially in tafsīr literature. In this context, Zamakhshari’s explanations on isti’nāf and the commentaries and explanations on these explanations by later scholars contributed to the clarification of the theoretical aspect of the phenomenon of isti’nāf in
general and “isti’nāf al-bayānī” in particular. As for the scholars of “waqf-ibtidā”, while examining the places of waqf and their suitability for waqf, they mostly focused on the relations of intra-sentence parsing and did not try to carry the issue to a literary ground. In the founding texts of the field of “waqf-ibtidā” by scholars such as Ibn al-Anbārī (d. 328/940), Abū Jaʿfar al-Nahhās (d. 338/950), and Abū ‘Amr al-Dānī (d. 444/1053), as
well as in the texts of scholars such as Ibn al-Ghazzāl (d. 516/1123) and Muḥammad b. Tayfūr al-Sajāwandī (d. 560/1165), who prioritised practical knowledge about the provisions of waqf places and did not go much in the way of linguistic justification in doing so. In the texts of scholars such as Ibn al-Ghazzāl and Tayfūr al-Sajāwandī, the subject was not subjected to literary explanation. However, unlike these scholars, al-Ushmūnī (d.1100/1690) directly mentions the phenomenon of “isti’nāf al-bayānī” and uses it as a means of explanation in his explanations of the places and rulings of waqf. This not only shows that al-Ushmūnī gave a literary perspective to the knowledge of “waqf-ibtidā”, but also shows that he partially benefited from the scientific results of the language and literary studies of “waqf-ibtidā” literature. Likewise, this situation shows that the later texts on “waqf-ibtidā” did not content themselves with the mere repetition of the information in the founding texts, but also undertook an obligation to carry the development in language and rhetoric thought to the field of “waqf-ibtidā”. For this reason, this article will first analyse the term “isti’nāf al-bayānī” at the level of its dictionary and terminological meanings, then it will touch upon the nature of the mention of “isti’nāf al-bayānī” in the tradition of Islamic thought, especially in the fields of language, rhetoric and tafsīr, and finally it will try to discover the aspect reflected in the explanations of the scholars of “waqf-ibtidā”.

Anahtar Kelimeler

waqf, ibtida, isti'naf, beyan, kat'

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed b. Abdulhâdî el-Cerâhî ed-Dimeşkî Ebulfidâ, Keşfu’l-Hafâ (nşr. Abdülhamid b. Ahmed b. Yusuf b. Hendâvî), el-Mektebetu’l-Asriyye, yy. 1420/2000.
• Âlûsî, Mahmûd b. Abdullâh el-Huseynî, Rûhu’l-Meʿânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-ʿAzîm ve’s-Sebʿu’l-Meŝânî (nşr. Ali Abdubârî Atiyye), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1415.
• Bağdâdî, Abdülkadir b. Ömer, Hizânetü’l-Edeb ve Lübbü Lübâbi Lisâni’l-‘Arab, Mektebetu’l-Hancî, Kahire ts.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed, İthâfu Fudalâi’l-Beşer bi’l-Kırââti’l-Erba‘ate ‘Aşer (nşr. Şaban Muhammed İsmail), Beyrut-Kahire 1407/1987.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Fârâbî, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-ʿArabiyye (nşr. Ahmed Abdulğafûr Attâr), Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1407/1987.
• Cündî, Eymen Sâlih Ahmed Beyûmî, “Meâhizü İbni’l-Enbârî fî Îdâhu’l-Vakf ve’l-İbtidâ ‘alâ Ebû Hâtim es-Sicistânî: Dirâseten ve Takvîmen”, Havliyyetü Külliyyeti’t-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye li’l-Benât, İskenderiye, ts.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdülkâhir b. Abdurrahman b. Muhammed, Delâilü’l-İ‘câz (nşr. Mahmud Muhammed Şakir), Mektebetu’l-Hancî, Kahire 1375.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd, el-Muktefâ fî’l-Vakf ve’l-İbtidâ (nşr. Yusuf Abdurrahman el-Maraşlî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1407/1987.
• Dervîş, Muhyiddin, İ‘râbu’l-Kur’ân ve Beyânuh, Humus 1412/1992.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed Şemsuddin Ebû Abdullâh b. Arafe, Hâşiyetu’d-Desûkî ʿalâ’ş-Şerhî’l-Kebîr, İhyâu’l-Kutubi’l-Arabî, yy., ts.
• Ebû’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî el-Kefevî, el-Kulliyyât: Mu‘cem fî’l-Mustalahâk ve’l-Furûk el-Luğavî, (nşr. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî), Muessesetu’r-Risâle, Beyrut.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Ziyâd, Me‘ânî’l-Kur’an (nşr. Ahmed Yusuf en-Necâti-Muhammed Ali en-Neccâr), Kahire 1374/1955.
• Hatîb el-Kazvînî, Celaleddin b. Muhammed b. Abdurrahman, el-Îdâh fî ‘Ulûmi’l-Belâğa: el-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘ (nşr. İbrahim Şemsüddin), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2002.
• Hatîb eş-Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed eş-Şâfiî, es-Sirâcu’l-Munîr fî’l-İʿâneti ʿalâ Maʿrifeti Baʿdı Meʿânî Kelâmi Rabbinâ’l-Hakîmi’l-Habîr, Matbaatu Bûlâk, Kahire 1285.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, ed-Dâru’t-Tûnusiyye, Tunus 1984.
• İbn Hişâm el-Ensârî, Muğnî’l-Lebîb ‘an Kutubi’l-E‘ârîb (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 1411/1991.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Ali Cemâluddin b. Manzûr er-Ruveyfiʿî, Lisân’l-ʿArab, Dâru Sâdir, Beyrût 1414/1993.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr b. Muhammed b. Muhammed, en-Neşr fi’l-Kırââti’l-ʿAşr, (nşr. Muhammed Ali ed-Dabbâ‘), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım, Kitâbu Îzâhı’l-Vakf ve’l-İbtidâ fî Kitâbillâhi ‘Azze ve Celle, (nşr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan), Matbûâtu Mecmai’l-Luğati’l-Arabiyye, Dimeşk 1390/1971.
• İbnu’l-Gazzâl, en-Nîsâbûrî, el-Vakf ve’l-İbtidâ, nşr. Tâhir Muhammed el-Hems (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Camiatu Dimeşk 1421/2000.
• Koyuncu, Recep, Teoriden Pratiğe Vakf ve İbtidâ: Kur’an-ı Kerim’in Anlaşılması Bağlamında, İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2022.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail, el-Kat‘ ve’l-İ’tinâf (nşr. Abdurrahman b. İbrahim el-Matrûdî), Riyad 1413/1993.
• Reşid Rıza, Muhammed es-Seyyid, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm, Kahire 1366/1947.
• Safâkusî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Sâlim en-Nûrî, Ğaysü’n-Nefʿ fi’l-Kırââti’s-Sebʿ (nşr. Ahmed Mahmud Abdussemîʿ), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1425/2004.
• Secâvendî, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfûr, ‘Ilelü’l-Vukûf, (nşr. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Îdî), Mektebetü’r-Ruşd, Riyad 1427/2006.
• Secâvendî, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfûr, Kitâbü’l-Vakf ve’l-İbtidâ, (nşr. Muhsin Hâşim Dervîş), Dâru’l-Menâhic, yy. 1422/2001.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Ebû Bekir Muhammed b. Ali, Miftâhu’l-‘Ulûm, Beyrut 1407/1987.
• Semîn el-Halebî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Yusuf b. Abdüddâîm, ed-Dürru’l-Masûn fî ʿUlûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn (nşr. Ahmed Muhammed el-Harrât), Dâru’l-Kalem, Dimeşk ts.
• Şerîf el-Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerîf, Kitâbu’t-Taʿrîfât (nşr. İbrâhîm el-Ebyârî), Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 1405.
• Sıddîk Hasen Hân, Ebu’t-Tayyib Muhammed b. Hasen el-Kannûcî, Fethu’l-Beyân fî Makâsıdi’l-Kurʾân (nşr. Abdullah b. İbrâhîm el-Ensârî), el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1412/1992.
• Şihâbuddin el-Hafâcî, Hâşîyetu’ş-Şihâb el-Müsemmât ‘Inâyetü’l-Kâdî ve Kifâyetü’r-Râdî ʿalâ Tefsîri’l-Beydâvî, Dâru Sâdir, Beyrut ts.
• Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. el-Hasen, Mecma‘ul-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân (nşr. Seyyid Muhsin vd), Menşûrâtü Müessesetü’l-A‘lemî, Beyrut, 1415/1995.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir – Muhammed Fuâd Abdülbâki), I-V, Mısır, 1395/1975.
• Uşmûnî, Ahmed b. Muhammed b. Abdulkerim el-Mısrî, Menâru’l-Hudâ fî Beyâni’l-Vakfi ve’l-İbtidâ (nşr. Şerîf Ebu’l-Alâ el-Adevî), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1422/2002.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk, Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Kâmûs (nşr. Ali Şîrî), Dâru’l-Fikr, 1424.
• Zemahşerî, Cârullah Ebûlkasım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl (nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvız), Riyad 1418/1998.