Yozgat İli Geç Demir Çağından Geç Antik Döneme Kadar Kale Yerleşimleri ve Savunma Yapıları

Yıl 2020, Cilt: 14 Sayı: 1-2, 47 - 91, 29.11.2020

Hacer Sancaktar , Kudret Sezgin

Öz

Bu çalışmada, ana hatlarıyla Yozgat il sınırları içerisinde tespit edilen ve Demir Çağı’ndan Orta Çağ’a kadar kullanılmış oldukları anlaşılan kale yerleşimlerinin genel tipolojileri ve coğrafik konumları dikkate alınarak güvenliğin hangi ihtiyaçlar çerçevesinde ve ne tür yöntemlerle sağlandığı irdelenmiştir. Bu kapsamda, İç Anadolu’nun merkezinde, Kızılırmak havzasında yer alan ve Antik Çağ’da Kappadokia ve Galatia Bölgesi sınırları içerisinde kalan Yozgat’ta yürütülen arkeolojik çalışmalar sonucunda tespit edilen savunma yapıları ve kale yerleşimlerinin tanıtılması amaçlanmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda tespit edilen Demir Çağı yerleşimlerinin birçoğu Tunç Çağı höyüklerinin üzerinde veya savunma-güvenlik amacıyla kurulmuş Demir Çağı kalelerinin etrafında konumlanmışlardır. Bu höyük ve kale yerleşimlerinin bazılarında Hellenistik, Roma ve Bizans dönemlerine dair kültür katmanları da tespit edilmiştir. Yozgat ili ve çevresinde, Geç Demir Çağı ve sonrasına ait yerleşim dokusunun en dikkat çekici unsurları stratejik noktalara yapılan kalelerdir. Bu kalelerin en tipik özellikleri derin vadileri kontrol edebilecek düzeyde yüksek kayalıkların üzerine kurulmuş olmalarıdır. Ayrıca birkaç istisna dışında sarp kayalıklardan oluşan doğal savunmaya uygun olmaları da karakteristik özelliklerindendir. Değerlendirme kapsamında topografik konumlanışları ve fiziki özellikleri bakımından doğrudan kale olarak işlev görmüş savunma yapıları ele alınmıştır. Ayrıca stratejik noktalarda bulunan yerleşimler içerisinde savunma amaçlı oluşturulmuş yapılar da değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kale, Savunma Sistemi, Sur Duvarı, Sitadel, Yozgat

Destekleyen Kurum

Yozgat Bozok Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi

Proje Numarası

6602b-FEF/18-179[D6]

Kaynakça

• Antik kaynaklar Appianos, Roman History II, The Foreign Wars (Mithridatic Wars-Syrian Wars), Çev. T. E. Page, Great Britain, 1899: The Loeb Classical Library.
• Arrianos, İskender’in Seferi (Aleksandrou Anabasis) , Çev. F. Akderin, İstanbul, 2005.
• Diodoros Siculus, Bibliotheca Historica, Çev. C. H. Old Father, Harvard University Press, 1989.
• Ksenophon, Cyropaedeia, Çev. W. Miller, London, 1985.
• Plutarkhos, Paralel Yaşamlar (İskender-Caesar), Çev. F. Akderin, İstanbul, 2007.
• Claudius Ptolemaeus, The Geography, Çev. E. L. Stevenson, New York, 1991.
• Strabon, Geōgraphiká Geographika Anadolu Kitap XII-XIII-XIV Kitaplar Antik Anadolu Coğrafyası, Çev. A. Pekman, İstanbul, 2015.
• Modern Kaynaklar Akarca, A., Yunan Arkeolojisinin Ana Çizgileri I. Şehir ve Savunması, Ankara, 1998.
• Akdeniz, E., "Büyük Menderes Havzasında Prehistorik Yerleşim Dokusu", Belleten LXVI.245, 2002, 1-34.
• Aktüre, S., Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri (3.Baskı), İstanbul, 2004.
• Anderson, J. G. C., Studia Pontica - I. A Journey of Exploration in Pontus, Bruxelles, 1903.
• Arslan, M., Antikçağ Anadolusu’nun Savaşçı Kavmi Galatlar, İstanbul, 2000.
• Arslan, M., Mithradates VI Eupator. Roma'nın Büyük Düşmanı, İstanbul, 2007.
• Arslan, M. ve Bulut, E., “Eskiçağ’da Kappadokia Bölgesi’nin Sınırları”, History Studies 9/2, 2017, 49-65.
• Belli, O. ve Konyar, E., Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri, İstanbul, 2003.
• Bittel, K., “The Citadel and the Lower Fortress”, Ed. von der Osten, H.H., The Alishar Hüyük, seasons of 1930- 1932, II, Oriental Institute Publications 29, Chicago, 1937, 290-339.
• Bittel, K., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Boğazköy im Jahre 1954”, Mitteilungen der Deutschen Orientgesellschaft 88, 1955, 1-36.
• Bittel, K., “Untersuchungen auf Büyükkale. Das phrygische Burgtor”, Mitteilungen der Deutschen Orientgesellschaft 91, 1958, 63–72.
• Bittel, K., ve Neve, P., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Boğazköy im Jahr 1969”, Mitteilungen der Deutschen Orientgesellschaft 102, 1970, 5–26.
• Bulut, A. E., Pontos Bölgesi Basamaklı Tünelleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2017.
• Casabonne, O., “Akamenid İmparatorluğu: Büyük Kral ve Persler”, Arkeo Atlas 6, 2007, 20-34.
• Clare, L., Rohling, E. J., Weninger, B., ve Hilpert, J., “Warfare in Late Neolithic\Early Chalcolithic Pisidia, southwestern Turkey. Climate induced social unrest in the late 7th millennium calBC” Documenta Praehistorica XXXV, 2008, 1-29.
• Danışmaz, H., Arkeolojik Veriler Çerçevesinde Urartu Krallığı’nın Eyalet Sistemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2018.
• Dönmez, Ş., “Oluz Höyük; Kuzey, Orta Anadolu’nun Krali Pers Merkezi”, Ed. Dönmez, Ş., Sümer Atasoy’a Armağan Yazılar, Ankara, 2013, 103-106.
• Durukan, M., Kappadokia’da, Argaios Dağı ve Çevresinde Hellenistik- Roma Dönemi Mezarları ve Ölü Kültü, İstanbul, 2012.
• Düring, B.S., “Fortifications and fabrications: Reassessing the emergence of fortifications in Prehistoric Asia Minor”, Ed. Düring, B.S., Wossink, A. ve Akkermans, P. M. M. G., Correlates of Complexity: Essays in Archaeology and Assyriology dedicated to Diederik J.W. Meijer in Honour of his 65th Birthday, Leiden, 2011, 69-85.
• Aziz bin Erdeşir-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm (Eğlence ve Savaş), Çev. M. Öztürk, Ankara 1990.
• Fales, M., Martino, S., Ponchia, S. ve Strobel, K., “Austro-Italian Archaeological Investigations in the Region of Yozgat (Turkey).” Ed. Pecchioli, F., Torri, G. ve Corti, G., Central-North Anatolia in the Hittite Period. New Perspectives in Light of Recent Researches (Acts of the International Conference Held at the University of Florence, 7-9 February 2007), Studia Asiana 5, Rome, 2009, 31–37.
• Summers, G., ve Summers, F., “Kerkenes: 20 Years of Research and Exploration”, Heritage Turkey. British Institute at Ankara Research Reports 2, Ankara, 2012, 25-27.
• Garstang, J., Prehistoric Mersin Yümük Tepe in Southern Turkey, Oxford, 1953.
• Genz, H., “The Iron Age in Central Anatolia”, Ed. Tsetskhladze, G. R., The Black Sea, Greece, Anatolia and Europe in the First Millennium BC, Leuven-Paris-Walpole, 2011, 331-368.
• Gorny, R. L., “Project Reports the Alişar Regional Project”, The Oriental Institute Annual Report 2005-2006, 2006, 13-22.
• Günaşdı, Y., “Erzincan Sırataşlar Kalesi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5.9, 2015, 113-131.
• Haas, V., Geschichte der hethitischen Religion, Handbook of Oriental Studies 1. The Near and Middle East 15, Leiden-New York-Köln, 1994.
• Hammer, E., “Highland fortress-polities and their settlement systems in the southern Caucasus”, ANTIQUITY 88, 2014, 757-774.
• Hanilçe, M., “Yozgat’ın Kuzey İlçelerinin Osmanlı Taşra Teşkilatı İçerisindeki Yeri (XV ve XVI. Yüzyıl)”, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu (05-07 Mayıs 2016) Bildiri Kitabı 1, 2016, 213-229.
• Hanilçe, M., “Yozgat İlinde İki Osmanlı Kalesinin Dünü ve Bugünü Karahisar-ı Behramşah (Müşalim) Kalesi ve Akçakale”, Journal of History and Future III.3, December 2017, 141-164.
• Hodder, I., Çatalhöyük. Leoparın Öyküsü, Çev. D. Şendil, İstanbul, 2006.
• Işık, F., “Şirinlikale. Eine unbekannte Urartäische Burg und Beobachtungen zu den Felsdenkmälern eines schöpferischen Bergvolks Ostanatoliens”, Belleten, LI.200, 1987, 499-533.
• Karageçi, M. ve Günaşdı Y., “Erzurum’da Önemli Bir Urartu Kalesi: Harami Kale”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24, 2019, 783-801.
• Katar, M., “Göğe Baş Uzatmış Bir Kale, Şebeteria” (Palu Kalesi Ve Palu Kalesi’ndeki Urartu İzleri), Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1, Elazığ, 2008, 103-112.
• Kaya, M. A., Anadolu’da Galatlar ve Galatya Tarihi, Konya, 2011.
• Kavlakoğlu, M., Phrygia Epiktetos Kentlerinden Dorylaion - Dorylaeum Antik Kenti, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir, 2005.
• Kaymakçı, S., “Doğu Pontos Bölgesi Kaleleri ve Basamaklı Tünellerine Bir Örnek: Kaledere Kalesi-Yeni Bulgular Işığında Arkeolojik Bir Değerlendirme”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi 28, 2020, 569-586.
• Koşan, O. Z., “Anadolu'da Prehistorik Dönem Savunma Duvarlarına Yönelik Bir Değerlendirme”, Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 36.1, 2012, 251-272.
• Koşay, H. Z., ve Akok, M., Büyük Güllücek Kazısı 1947-1949, Ankara, 1957.
• Koşay, H. Z., Les fouilles d’Alaca Höyük. Entreprises par la société d’Histoire Turque – Rapport préliminaire sur les travaux en 1937-1939, Ankara, 1951.
• Vardar, L. E. ve Vardar, N. A., “Galatia Bölgesi Kaleleri/Yerleşmeleri Yüzey Araştırması: Ankara İli 1996”, Araştırma Sonuçları Toplantısı XV/1, Ankara, 1996, 245-280.
• Macqueen, J.G., Hititler ve Hitit Çağında Anadolu, Çev. E. Davutoğlu, Ankara, 2018.
• Magie, D., Roman Rule in Asia Minor, Vol. I-II, Princeton, 1950.
• Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1984.
• Mellaart, J., “Excavations at Hacılar: Third Preliminary Report, 1959” , Anatolian Studies 10, Ankara, 1960, 83-104.
• Mellaart, J., Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia, London, 1967.
• Mellaart, J., Excavations at Hacılar 2, Edinburgh, 1970.
• Mellaart, J., Çatalhöyük. Anadolu’da Neolitik Bir Kent, Çev. G. B. Yazıcıoğlu, İstanbul, 2002.
• Meyer, E., Die Grenzen der hellenistischen Staaten in Kleinasien, Zürich, 1925.
• Mitchell, S., Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor I, The Celts and the İmpact of Roman Rule; The Rise of the Church, Oxford, 1993.
• Mitchell, S., “The Galatians. Representation and Reality”, Ed. Erskine, A., A Companion to the Hellenistic World, 2005, 280-293.
• Neve, P., Boğazköy-Ḫattuša XII. Büyükkale. Die Bauwerke, Berlin, 1982.
• Neve, P., “Ausgrabungen in Boğazköy-Ḫattuša 1988”, Archäologischer Anzeiger, 1989, 298-313.
• Neve, P., “Ausgrabungen in Boğazköy-Ḫattuša 1989”, Archäologischer Anzeiger, 1990, 268-295.
• Nossov, K. S., Hittite Fortifications C.1650-700 BC, New York-United Kingdom, 2008.
• Özbudak, O., “Kuzey Orta Anadolu’nun Tarihöncesi Arkeolojisi ve Rıdvan Kalesi Höyüğü Örneği”, Ed. Çaylı, P., Demirtaş, I., ve Eser, B., Arkeolojiyle Geçen Yarım Asır: Sevil Gülçur Armağanı, Ankara, 2019, 507-518.
• Özfırat, A., "Eriqua and Minuahinili: An Early Iron Age-Nairi Kingdom and the Urartian Province on the Northern Slope of Mt Ağrı (Settlement Complexes at Melekli and Karakoyunlu)", TUBA-AR 21, 2017, 63-92.
• Özfırat, A., “Urartian Fortress at Ömerağa-Gölyüzü in Minuahinili (Karakoyunlu) on the southern slope of Mt. Ağrı (Bozkurt Settlement Complex)”, Colloquium Anatolicum 17, 2018, 191-209.
• Özgüç, T., Kültepe and its Vicinity in the Iron Age, Ankara, 1971.
• Özgüç, T., Maşat Höyük kazıları ve Çevresindeki Araştırmalar, Ankara, 1978.
• Özgüç, T., Maşat Höyük II. A Hittite center northeast of Boğazköy, Ankara, 1982.
• Özgül, O., “Erzurum’da Stratejik Bir Urartu Kalesi: Tepeköy (Pir Ali Baba)”, TÜBA-AR 19, 2016, 137-157.
• Özman, R., Eski Anadolu Tarihinde Galatlar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya, 1999.
• Özsait, M., “Anadolu’da Hellenistik Dönem”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul, 1982, 380-414.
• Pınarcık, P., “Urartu Krallığının Doğuya ve Güneye Açılan Yol Güzergâhları”, Ed. Güneri, A.S., Yaşar Coşkun’a Saygı Yazıları, İzmir, 2017, 289-300.
• Polat, Y., “Phrygler Dinsel Mekânlarını Nasıl Koruyordu? Midas Vadisi Kaleleri”, Turkish Studies - Social, 15.2, 2020, 318-334.
• Rosenberg, M., “The Strenght of Numbers: From Villages to Towns in the Aceramic Neolithic of Southwestern Asia”, Ed. Özdoğan, M., Hauptmann H., ve Başgelen, N., Köyden Kente: Yakındoğu’da İlk Yerleşimler, Ufuk Esin’e Armağan, İstanbul, 2003, 91-101.
• Sancaktar, H., Tamsü Polat, R., Polat, Y., Şenocak, M. B., Dokuzboy, A. ve Sezgin, K., “Yozgat İli ve İlçeleri Arkeolojik Yüzey Araştırması: 2017 Yılı Çalışmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 36/2, 2019, 141-164.
• Sarı, D., “İlk Tunç Çağı ve Orta Tunç Çağı’nda Batı Anadolu’nun Kültürel ve Siyasal Gelişimi”, MASROP 7, 2012, 112-249.
• Seeher, J., Hattusha Guide, a day in the Hittite Capital (3rd revised edition), İstanbul, 2006.
• Seeher, J., Hattuša. Bir Kent Suru. Bir Rekonstrüksiyon Çalışması, İstanbul, 2007.
• Seeher, J., “Hitit Mimarlığı”, Ed. Doğan-Alparslan, M., ve Alparslan, M., Hititler. Bir Anadolu İmparatorluğu, İstanbul, 2019, 129-148.
• Sevin, V., “Anadolu’da Pers Egemenliği”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul, 1982, 310-324.
• Sevin, V., “Tarihsel Coğrafya”, Ed. Sözen, M., Kapadokya, İstanbul, 1998, 41-61.
• Sevin, V., Anadolu Arkeolojisi, İstanbul, 1999.
• Smith, A. T., “Prometheus Unbound: Southern Caucasia in Prehistory”, Journal of World Prehistory 19, 2005, 229-279.
• Smith, A. T., ve Thompson, T. T., “Urartu and the Southern Caucasian Political Tradition”, Ed. Sagona, A.G., A View From The Highlands: Archaeological Studies İn Honour Of Charley Burney, Ancient Near Eastern Studies Supplement 12, Peeters, 2004, 557-580.
• Sökmen, E., Surveying Pontic Landscape Through the Mithradatic Fortresses, Unpublished Dissertation, Middle East Technical University, Ankara, 2016.
• Strobel, K., ve Gerber, C., “Tavium (Büyüknefes, Provinz Yozgat) Ein regionales Zentrum Anatoliens Bericht über den Stand der Forschungen nach den erste drei Kampagnen (1997-1999)”, Istanbuler Mitteilungen 50. Tübingen, 2000, 215-265.
• Summers, G. D., “After the Collapse, Continuities and Discontinuities in the Early Iron Age of Central Anatolia”, BYZAS 23, İstanbul, 2017, 257-274. S Summers, G. D., “Aspects of Material Culture at the Iron Age Capital on the Kerkenes Dağ in Central Anatolia”, Ancient Near Eastern Studies 43, 2006, 164–202.
• Tanrıverdi, İ., Urartu Ordusu Ve Savunması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ, 2012.
• Tekin, O., “MÖ IV.-MS VI. Yüzyıllar: Hellenistik Çağ ve Roma İmparatorluk Döneminde Kapadokya Krallığı”, Ed. Sözen, M., Kapadokya. İstanbul, 1998, 194-225.
• Ünal, A., “Çengeltepe (Yozgat) Sondajı Ön Raporu”, Türk Arkeoloji Dergisi XV/1, 1968, 119-128.
• Vergnaud, B., “A Phrygian Identity in Fortifications?”, Ed. Bombardieri, L., D’Agostino, A., Guarducci, G., Orsi, V. ve Valentini, S., BAR International Series 2581.I, 2013, 233-241.
• von der Osten, H. H., ve Schmidt, E. F., The Alishar Hüyük: Season of 1927, The University of Chicago Oriental Institute publications VI. Researches in Anatolia II, Chicago-Illinois, 1930.
• von Gall, H., “Zu Den Kleinasiatischen Treppentunneln”, Archäologischer Anzeiger 82, 1967, 504-527.
• Yıldırım, T., ve Gates, M.-H., “Archaeology in Turkey, 2004–2005”, AJA 111, 2007, 275–356.
• Yılmaz, Ö., “Kadışehri Yöresinde Mevcut Ziyaret Yerlerinin Bölge Halkının Dini, Kültürel ve Psiko-Sosyal Hayatına Etkisi”, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu (05-07 Mayıs 2016) Bildiri Kitabı 3, 2016, 438- 453.
• Yılmaz, F., “New Christian Epitaphs from Yozgat”. Philia 5, 2019, 149-165.
• Yiğit, T., “Tabal”. AÜ DTCFD, 40/3-4, 2000, 177-189.
• Yürüdür, E., “Cumhuriyet Döneminde Yozgat’ta Meydana Gelen Meteorolojik Kökenli Afetlere Dair Bir Değerlendirme (1930-1950)”, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu (05-07 Mayıs 2016) Bildiri Kitabı 3, 2016, 83-98.