Muş Rusdiye School in The Ottoman Modernization Period

Yıl 2024, , 52 - 69, 30.03.2024

Mehmet Emin Genli

https://doi.org/10.32579/mecmua.1374451

Öz

Education was one of the most emphasized and regulated issues during the Tanzimat Period. The gap between the primary school level sıbyan schools and military schools, which were higher level educational institutions, caused serious problems in the education system. İn order to close this gap, secondary schools were opened in order to train stutendts for military schools, which were high-level educational institutions. As of 1870, efforts to open rüşdiyas in the provinces accelerated and as a result, many rüşdiyas were opened in provinces, sanjaks and kazas.
As in other provinces, sanjaks and accidents of the Ottoman Empire, a rüşdiye school was opened in 1870 in the Sanjak of Muş. Until 1910, the Muş Rüşdiye School, which continued its existence until 1910, was transformed into an idadi school with the decision taken by the Ministry Of Education. However, since 1910, one rüşdiye school each was opened in Malazgird, Bulanık, Varto and Sason towns of Muş Sanjak.
İn this article, the opening date of Muş Rüşdiye Mektebi, the school staff (First Instructor, Second Instructor, Third Instructor, Writing Instructor and Janitor), students, courses taught, education and training conditions are examined in detail.
In the preparation of this article; State, Education and Provincial Salnamas, Prime Ministry Ottoman Archive documents and research works were utilized.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Muş, Education, Rüşdiye, Secondary School

OSMANLI MODERNLEŞME DÖNEMİNDE MUŞ MÜLKİ RÜŞDİYE MEKTEBİ

Öz

Tanzimat Dönemi ile birlikte üzerinde en çok durulan ve düzenlenmeye çalışılan konulardan biri eğitim olmuştur. İlkokul düzeyinde bulunan sıbyan okulları ile üst düzey eğitim kurumları olan askeri okullar arasında bulunan boşluk, eğitim sisteminde ciddi sorunlara yol açmıştır. Bu boşluğun kapatılması için üst düzey eğitim kurumu olan askeri okullara öğrenci yetiştirmek amacıyla ortaöğretim düzeyinde rüşdiyeler açılmıştır. 1870 yılı itibariyle taşrada rüşdiyelerin açılması çalışmaları hızlanmış ve bunun neticesinde vilayet, sancak ve kazalarda pek çok rüşdiye açılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğunun diğer vilayet, sancak ve kazalarında olduğu gibi Muş Sancağında da 1870 yılında bir rüşdiye mektebi açılmıştır. 1910 yılına kadar varlığını devam ettirebilen Muş Rüşdiye Mektebi, Maarif Nezaretinin almış olduğu kararla idadi mektebine dönüştürülmüştür. Bununla birlikte 1910 yılından itibaren Muş Sancağının Malazgird, Bulanık, Varto ve Sason kazalarında birer rüşdiye mektebi açılmıştır.
Bu makalede, Muş Rüşdiye Mektebinin açılış tarihi, mektep personeli (Birinci Muallim, İkinci Muallim, Üçüncü Muallim, Yazı Muallimi ve Hademe), öğrencileri, okutulan dersler, eğitim ve öğretim durumları ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Bu makalenin hazırlanmasında; Devlet, Maarif ve Vilayet Salnameleri, Başbakanlık Osmanlı Arşiv belgeleri ve araştırma eserlerden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Muş, Eğitim, Rüşdiye, Ortaokul

Kaynakça

• BOA, Osmanlı Arşivi, Dâhiliye İdare Defterileri [DH. İD]. No. 26, Gömlek No. 17. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 671, Gömlek No. 81. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 101, Gömlek No. 46. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1010, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1020, Gömlek No. 29. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1034, Gömlek No. 49. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1045, Gömlek No. 14. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1066, Gömlek No. 56. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1083, Gömlek No. 24. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1112, Gömlek No. 25. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 1137, Gömlek No. 28. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 168, Gömlek No. 77. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 173, Gömlek No. 1. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 264, Gömlek No. 9. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 3, Gömlek No. 77. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 308, Gömlek No. 34. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 31, Gömlek No. 62. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 329, Gömlek No. 11. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 349, Gömlek No. 21. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 413, Gömlek No. 61. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 419, Gömlek No. 20. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 491, Gömlek No. 47. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 584, Gömlek No. 33. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 597, Gömlek No. 10. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 610, Gömlek No. 67. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 645, Gömlek No. 35. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 672, Gömlek No. 9. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 754, Gömlek No. 3. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 762, Gömlek No. 72. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 783, Gömlek No. 66. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 809, Gömlek No. 16. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 832, Gömlek No. 42. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 887, Gömlek No. 32. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 896, Gömlek No. 51. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 9, Gömlek No. 29. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 9, Gömlek No. 4. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 939, Gömlek No. 59. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 961, Gömlek No. 62. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 964, Gömlek No. 73. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 977, Gömlek No. 16. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 977, Gömlek No. 33. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Mektupî Defterleri [BOA, MF. MKT]. No. 103, Gömlek No. 26. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Defterleri [MVL]. No. 640, Gömlek No. 38. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 43, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 114, Gömlek No. 29. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 117, Gömlek No. 134. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 119, Gömlek No. 117. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 1331, Gömlek No. 12. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 152, Gömlek No. 54. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 155, Gömlek No. 57. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 156, Gömlek No.15. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 161, Gömlek No. 5. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 162, Gömlek No. 28. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 165, Gömlek No. 78. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 173, Gömlek No. 91. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 182, Gömlek No. 106. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 192, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 192, Gömlek No. 60. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 2, Gömlek No. 66. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 201, Gömlek No. 23. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 215, Gömlek No. 63. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 249, Gömlek No. 21. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 284, Gömlek No. 69. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 3, Gömlek No. 90. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 308, Gömlek No. 4. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 38, Gömlek No. 45. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 394, Gömlek No. 24. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 4, Gömlek No. 17. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 4, Gömlek No. 22. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 4, Gömlek No. 82. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 43, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No. 58, Gömlek No.5. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Defterleri [MF. İBT]. No.4, Gömlek No. 111. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Salnameler Erzurum Vilayet Salnamesi (H. 1288/1871). Erzurum Vilayeti Matbası.
• Erzurum Vilayet Salnamesi (H. 1289/1872). Erzurum Vilayeti Matbası.
• Erzurum Vilayet Salnamesi (H. 1290/1873.Erzurum Vilayeti Matbası.
• Erzurum Vilayet Salnamesi (H. 1291/1874). Erzurum Vilayeti Matbası.
• Erzurum Vilayet Salnamesi (H. 1292/1875). Erzurum Vilayeti Matbası.
• Erzurum Vilayet Salnamesi (H. 1293/1876), Erzurum Vilayeti Matbası.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1288/1871). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1289/1872). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1290/1873). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1291/1874). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1292/1875). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1293/1876). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1294/1877). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1295/1878). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1296/1879). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1297/1880)ç Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1298/1881), Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1299/1882). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1300/1881). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1301/1882). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1302/1883) Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1303/1884). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1304/1885), Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (H. 1305/1886). Darü’t-Tıbaatü’l-Amire.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye (H. 1316/1898). Matbaa-i Amire.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye (H. 1317/1899). Matbaa-i Amire.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye (H. 1318/1900). Matbaa-i Amire.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye (H. 1319/1901). Matbaa-i Amire.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye (H. 1321/1903). Matbaa-i Amire.
• Salname-i Vilayet-i Bitlis (H. 1310/1892). Bitlis Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Bitlis (H. 1316/1898). Bitlis Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Bitlis (H. 1317/1899). Bitlis Vilayet Matbaası.
• Salname-i Vilayet-i Bitlis (H. 1318/1900). Bitlis Vilayet Matbaası.
• Diğer Kaynaklar Akyüz, Y. (1999). Türk eğitim tarihi (başlangıçtan 1999’a). Alfa Yayınları.
• Alkan, M. Ö. (2000). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e modernleşme sürecinde eğitim istatistikleri (1839-1924). C.6. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Altınova Ş. A. (2018). Osmanlı Devleti’nde rüşdiye mektepleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ata, B. (2009). Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir ders araç ve gereçleri lojistik merkezi: maarif kütüphanesi (1872-1895). Tarihin Peşinde: Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (1), 27-36.
• Bilim, C. Y. (1998). Tanzimat Devri’nde Türk eğitiminde çağdaşlaşma (1839-1876). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Cuinet, V. (1891). La Turquie d’asie.
• Demirel, M. (2002). Türk eğitiminin modernleşmesinde rüşdîye mektepleri. Türkler. (C.15, ss. 44-60). Yeni Türkiye Yayınları.
• Kodaman, B. (1999). Abdülhamid devri eğitim sistemi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önder, M. (2012). Türk eğitim tarihi. (2. Baskı). Sistem Ofset Yayınları.
• Öztürk, C. (2003). Rüşdiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C.35, ss. 300-303). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
• Sayılan, H. (2007). Muş ilinde kültür turizmi potansiyelinin coğrafi yönden değerlendirilmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Somel, S. A. (2015). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839-1908). İletişim Yayınları.
• Yıldız, H. (2016). Osmanlı döneminde Üsküdar’da açılan ilk sivil modern okul: Üsküdar merkez rüşdiye mektebi. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu. İstanbul. Türkiye.
• Yıldız, H. (2018). Tarih ve Kültür Bağlamında Muş. Uluslararası Sempozyum Bildirileri (s. 1025-1039) içinde. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. 10-12 Mayıs. Ankara. Türkiye.