DİYARBAKIR İLİ AĞIZLARINDA ŞİMDİKİ ZAMAN EKLERİ VE KULLANILIŞLARI

Yıl 2020, , 15 - 32, 30.09.2020

Burhan Baran

https://doi.org/10.32579/mecmua.783456

Cited By: 1

Öz

Türkçenin tarihî gelişimi içinde şimdiki zaman kipinin farklı bir yeri vardır. Şimdiki zaman için uzun süre müstakil bir ek kullanılmamıştır. Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde genellikle geniş zaman eki şimdiki zamanı da karşılamış, Osmanlı Türkçesinde geniş zamanla birlikte -yor eki de kullanım sahasına çıkmış, standart Türkiye Türkçesinde -yor, -makta/mekte, -mada/-mede ekleri bu görevi üstlenmiştir. Türkiye Türkçesi ağızlarında ise şimdiki zaman için nadiren -yor eki ve geniş zaman eki, çoğunlukla yörelere göre değişen çeşitli ekler, bazen de -iK gelir, -Ip otur-ur gibi ek+yardımcı fiil yapıları kullanılmaktadır. Şimdiki zamanı karşılayan eklerin ve yapıların bu çeşitliliği ağızların tasnifinde bir ölçüt olacak kadar dikkat çekicidir.
Diyarbakır ili ağızlarında ölçünlü dilin etkisiyle şimdiki zaman için -yor eki de kullanılmaktadır. Ancak ilin ağızlarına ait ekler çoğunlukla -i ve -iy, nadiren -ye ve -yer'dir. Bunlardan -i, Diyarbakır merkez ağzı ile Bismil ağzının; -iy Çüngüş ve Çermik yöresi ağzının karakteristik şimdiki zaman ekleridir. -ye ve -yer ise Çüngüş ve Çermik yöresi ağzında az kullanılan şimdiki zaman ekleridir.
İşte bu makalede Diyarbakır ili ağızlarında şimdiki zaman ekleri ve kullanılışları incelenmiştir. Bu konuda Diyarbakır merkez ağzına ait iki çalışma ile Bismil ağzı, Bismil Türkmen ağzı, Çüngüş ve Çermik yöresi ağzına ait dil incelemesi, metin ve sözlük/dizin şeklinde yapılmış çalışmalardan yararlanıldı. Bu çalışmalarda derlenmiş olan metinler taranmak suretiyle şimdiki zaman için kullanılan eklerin geçtiği cümleler incelendi. Tespit edilen örnekler -i , -iy , -ye , -yer eklerine göre tasnif edildi. Ayrıca her ek tespit edilen kullanılış farklılıklarına göre alt başlıklar hâlinde örneklendirildi.

Anahtar Kelimeler

Şimdiki zaman, ağızlar, Diyarbakır ili ağızları

Kaynakça

• Akça, Hakan (2011). “Ankara İli Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekinin Varyantları”, Turkish Stadies, Volume: 6/1, Ankara, s. 611-619.
• Başkan, Ahmet (2012). Bismil Ağzı (İnceleme- Metinler- Dizin), Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır.
• Beysanoğlu, Şevket (1966). Diyarbakır Ağzı, Diyarbakır Halkevi Yayınları, Güzel İstanbul Matbaası, Ankara.
• Buran, Ahmet (2011). “Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish Stadies, Volume: 6/1, Ankara, s. 41-54.
• Ergin, Muharrem (1992). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım / Yayım /Dağıtım, İstanbul.
• Erten, Münir (1994). Diyarbakır Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülsevin, Gürer; Boz, Erdoğan (2004). Eski Anadolu Türkçesi, Gazi Kitabevi, Ankara.
• Haşimi, Ahmet (2017). “Türkiye Türkçesi Orta Anadolu Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekleri”, Asos Journal The Journal Of Academic Social Science Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 45, s. 313-328.
• Kalay, Emin (2003). “Edirne İli Ağızlarında Şimdiki Zaman Çekimleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, [2003] 1999, C: I-II, S: 42, Ankara, s. 139-145.
• Karahan, Leyla (2011). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kısa, Oğuz (2018). Güneybatı Anadolu Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekleri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Özçelik, Sadettin; Boz, Erdoğan (2001). Diyarbakır İli Çüngüş ve Çermik Yöresi Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Özek, Fatih (2012). “Türkçesi Doğu Grubu Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekleri”, Turkish Stadies, Volume: 7/1, Ankara, s. 1751-1765.
• Sökmen, İsmail (2011). Bismil Türkmen Ağzı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• ürk, Vahit (1999). “Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimleri ve Ekleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten [1999] 1996, Ankara, s. 291-340.