MİZÂHIN HİKMETİ: TÜRK TASAVVUF EDEBİYÂTINDA MİZÂHÎ METİNLERE YAZILAN ŞERHLER

Yıl 2017, Sayı: 3 - Bahar, 1 - 15, 23.06.2017

Abdülkadir Dağlar

Öz

Hâlis mizâh da hâlis
şiir gibi insânın üst aklının yani akl-ı ma‘âdın ürünüdür. İnsânın günlük
biyolojik, fizyolojik iş ve ihtiyâçlarını idare eden akl-ı ma‘âştan farklı olarak,
akl-ı ma‘âd, insâna şeylerin hikmetini sorgulatan, aslını ve kendini
keşfettiren, geldiği ve döneceği yeri düşündüren; bunların yanında, insânın
sosyo-kültürel ve sanatsal yaşantısına yön veren, dînî hayâtını düzenleyen temyîz
edici akıldır.

Akl-ı ma‘âdın
akl-ı ma‘âşa oranı her insânda aynı seviyede değildir; akl-ı ma‘âşı fazla
olanlar, akl-ı ma‘âdı daha fazla olanların hikmetli davranışlarını doğru
değerlendiremez ve sözlerini tam anlayamazlar. Bu sebeple, akl-ı ma‘âd ürünü bu
sözlerin anlamlarını akl-ı ma‘âşın seviyesine taşıyıcı ve indirgeyici vâsıta
metinler yani şerh metinleri kaleme alınmıştır.

Türk edebiyâtında
bilhassa sûfî şâirlerin hikmet dolu şiir ve şathiyyeleri çeşitli şârihler
tarafından şerh edilmiş, bu yolla akl-ı ma‘âş sâhibi kişilerin düzeyine
indirgenmeye çalışılmıştır. Bu tasavvufî metinlerin yanında, Nasreddîn Hoca’nın
latifelerine yazılan şerhler de bu amaca hizmet ederler.

Bu çalışma ile, akıl-hikmet-mizâh ilişkisi
çerçevesinde, Türk edebiyâtında mazmûnu hikmet olan şathiyye ve latîfe
metinlerine yazılan şerhler, aklın tefekkür ameliyyesi ve hakîkata ulaşma
gâyesi dâiresinde yorumlanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Mizâh, Şathiyye, Latîfe

Kaynakça

• Akdağ, Ahmet (2014). “İdrîs-i Muhtefî’nin Bir Şathiyesine Alî Şermî Efendi’nin Yaptığı Şerh”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 12, s. 152-172.
• Ambros, Edith Gülçin (2009). “Gülme, güldürme ve gülünç düşürme gereksinimlerinden doğan türler ve Osmanlı edebiyatında ironi”, Nazımdan nesire edebî türler, (Editör: Hatice Aynur;Müjgân Çakır;Hanife Koncu;Selim S. Kuru;Ali Emre Özyıldırım), Turkuaz Yayınları, İstanbul.
• Cebecioğlu, Ethem (2006). “Şatahât İbarelerinin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir Deneme”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, S. 17, s. 7-27.
• Ceylan, Ömür (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri, Kitabevi, İstanbul.
• Ceylan, Ömür (2005). Böyle Buyurdu Sûfî (Tasavvuf ve Şerh Edebiyatı Araştırmaları), Kapı Yayınları, İstanbul.
• Çaylıoğlu, Abdullah (1999). Niyâzî-i Mısrî Şerhleri, İnsan Yayınları, İstanbul.
• Güleç, İsmail (2012). Nasreddin Hoca’nın Biri Bir Gün (Nasreddin Hoca Fıkralarının Tasavvufî Yorumu), İz Yayıncılık, İstanbul.
• Halıcı, Feyzi (1994). Şair Burhaneddin’in Nasreddin Hoca’nın Fıkralarını Şerheden Eseri, AKM Yayınları Ankara.
• Kurnaz, Cemal ; Tatcı, Mustafa (2001). Türk Edebiyatında Şathiyye, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf (2006). Sefîne-i Evliyâ 1-5, (Haz. Mehmet Akkuş;Ali Yılmaz), c. 2, Kitabevi, İstanbul.
• Pehlivan, Gürol (2011). “Mizaha Vahdet-i Vücûd Penceresinden Bakmak: Salâhî’nin Şerh-i Nutk-ı Nasreddin Efendi Adlı Risalesi”, Millî Folklor, S. 92, s. 117-130.
• Şahin, Oğuzhan (2016). “Rusûhî’nin Kuş Diliyle Bir Gazeli ve Yûsuf Sinânüddîn ile Münîrî’nin Şaire Reddiyesi”, Osmanlı Araştırmaları, S. 47, s. 209-248.
• Şemseddîn-i Sivâsî. Şerh-i Gazel-i Mevlânâ, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hacı Reşit Bey Bölümü, No: 107, vr. 53b-60a.
• Türer, Osman (2003). “Latife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 27, Ankara, s. 110.
• Türkmen, Fikret (2013). Seyyid Burhaneddin Çelebi Letâif-i Nasreddin Hoca Nasreddin Hoca Latîfeleri (Burhaniye Tercümesi), Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
• Uludağ, Süleyman (1989). “Akıl (Tasavvuf)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 2, İstanbul, s. 246-247.
• Uludağ, Süleyman (2010). “Şathiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 38, İstanbul, s. 370-371.