Manihaist Eski Uygurca Çoklu Çevirilerde Metinler Arası Anlam İlişkileri ve Huyadagmān İlahisi Örneği

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 17, 28.12.2021

Betul Ozbay

Öz

Eski Uygurca yazma eser külliyatı esas olarak dinî içerikli metinlerden oluşmaktadır. Oldukça geniş bir dinî eser yelpazesine sahip bu külliyat, Budizm’den Manihaizm’e, Hristiyanlıktan Eski Türk inanışlarını içeren eserlere kadar son derece çeşitlidir. Ancak bu eserlerin büyük çoğunluğu Sanskrit, Soğdca, Orta Farsça, Çince gibi çok farklı dillerden yapılan çevirilerden müteşekkildir. Bundan dolayı, pek çok Eski Uygurca metnin farklı dillerde karşılıklarını bulmak mümkündür. Bu çeviri eserler arasında yer alan ve Manihaist bir ilahi olan Huyadagmān metni de farklı çevirileri olduğu için oldukça önemlidir. Asıl olarak, Manihaizm’in kurucusu Mani’nin havarilerinden biri olan Mār Ammō’nun yazdığı düşünülen eserin orijinali muhtemelen Orta Farsçadır. Fakat ilahinin Partça, Soğdca, Eski Uygurca ve Çince çevirileri bugüne ulaşabilse de ne yazık ki Orta Farsça asıl metin kaybolmuştur. Sadece, Partça çevirinin birinci faslının ilk beyitlerinde eseri yazan kişinin isminin söylendiği kısım Orta Farsça olarak bırakılmıştır. Turfan Bölgesi buluntularının pek çoğu gibi fragmanlar hâlinde olan eserin bazı parçaları kayıp olmasına rağmen Soğdca ve Partça nüshalar büyük oranda korunmuştur. Çince nüsha ise sekiz fasıldan oluşan ilahinin yalnızca ilk faslının tamamını içerir ve son derece sağlamdır. Diğer yandan, Eski Uygurca fragman da eserin yine birinci faslından küçük bir bölüm ihtiva eder. Güzel bir şans eseri, birbirinden ayrı bölgelerde bulunmuş olan bu farklı dillerde yazılmış metinlerin bir kısmı aynı bölümün çevirisidir. Dolayısıyla, eserin birkaç beytinde hemen tüm dillerdeki karşılığını bulmak mümkündür. Ayrıca, bu küçük bölüm bize tüm çevirileri anlam ve içerik bakımından karşılaştırabilme imkânı sunar. Bu çalışmada özellikle, tüm bu çevirilerin anlamsal ilişkilerinin nasıl göründüğü ve Eski Uygurca bölüm için kaynak bir dil belirlemek mümkün müdür soruları tartışılarak Doğu Manihaizmi’nde yer alan bazı temel dinî kavramların mezkûr eserde nasıl karşılandığı ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Partça, Soğdca, Çince, Manihaizm, Çeviri

Kaynakça

• Asmussen, J. P. (1988), “Bar Kōnay, Theodore” Encyclopædia Iranica, Vol. III, Fasc. 7, 737-738.
• Biçer Özcan, Ş. (2018), “Uygur Minyatürlerinde Metin-Resim İlişkisi ve Sonrası”, İSTEM S. 31, 125-145.
• Boyce, M. (1954), The Manichaean Hymn‑Cycles in Parthian, Oxford.
• Carter, T. F. (1925), The Invention of Printing in China and Its Spread Westward, Columbia.
• Clark, L. (1997), “The Turkic Manichaean Literature”, Emerging from Darkness, ed. Mirecki and BeDuhn, Leiden, 89-141.
• ______. (2013), Uygur Manichaean Texts. Volume II: Liturgical Texts. Text, Translation, Com¬mentary, Turnhout. (Corpus fontium Manichaeorum. Series Turcica. 2.)
• Clauson, Sir G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre Thirteenth Century Turkish, Oxford. (= EDPT)
• Durkin Meisterernst, D. (2004), Dictionary of Manichaean Texts. Vol. III: Texts from Central Asia and China. Part 1: Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian, Turnhout. (Corpus fontium Manichaeorum: Subsidia.) (= DMMPP)
• ______. (2014), Grammatik des Westmitteliranischen (Partisch und Mittelpersisch), Wien. (ÖAW. Sitzungsberichte der Phil. hist. Kl. 850. Veröffentlichungen zur Iranistik 73. Grammatica Iranica. 1.)
• Erdal, M. (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I‑II. Wiesbaden. (Turcologica. 7.) (= OTWF)
• Gardner, I. (1995), The Kephalaia of the Teacher: The Edited Coptic Manichaean Texts in Trans¬lation with Commentary, Leiden. (NHMS, 37.)
• Gulácsi, Zs. (2009), “A Manichaean ‘Portrait of the Buddha Jesus’: Identifying A Twelfth-or Thirteenth-Century Chinese Painting from the Collection of Seiun-Ji Zen Temple” Artibus Asiae. Vol. 69, No. 1, 91-145.
• ______. (2016), Mani’s Pictures. The Didactic Images of the Manichaeans from Sasanian Mesopotamia to Uygur Central Asia and Tang-Ming China, Leiden. (NHMS, 90.)
• Klimkeit, H. J. (1989), Hymnen und Gebete der Religion des Lichts. Iranische und türkische liturgische Texte der Manichäer Zentralasiens. Eingeleitet und aus dem Mittelpersisc¬hen, Parthischen, Sogdischen und Uigurischen (Alttürkischen) übersetzt, Opladen. (ARhWAW. 79.)
• Kósa, G. (2011), “The Sea of Fire as a Chinese Manichaean Metaphor: Source Materials for Mapping an Unnoticed Image” Asia Major, 3rd Series, Vol. 24, No. 2, 1-52.
• Kudara, K., W. Sundermann, Y. Yoshida. (1997), Iranian Fragments from the Ôtani Collection, Iranian Fragments unearthed in Central Asia by Ôtani Mission and kept at the Library of Ryūkoku University, Text volume and Facsimile volume. Facsimile Series of Rare Texts in the Library of Ryūkoku University 17, Kyoto.
• Le Coq, A. von, (1922), Türkische Manichaica aus Chotscho III, Nebst einem christlischen Bruhstück aus Bulayïq, Berlin. (APAW. Phil.‑hist. Kl. 1922, 2) [Tıpkıbasım: SEDTF 1, 465‑511]
• Li, X. (2017), Aspects of Manichaeism in the Uighur Kingdom: A Comparison of Two Manichaean Texts from Dunhuang and Turfan Area, (Yayımlanmamış doktora tezi) Institute für Iranistik, Freie Universitaet, Berlin.
• Lieu, S. N. C. (1985), Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China: a Historical Survey. With a Foreword by Mary Boyce, Manchester.
• Ma, X. (2003), Monijiao Xiabu zan ‘Chusheng zanwen’ Xinkao – Yu Anxiwen, Suliwen, Huihuwen ziliao de bijiao [摩尼教《下部讚》“初聲赞文”新考 – 與安息文、 窣利文、回鶻文資料的比較] A new study of the hymn “Primeval Voice” in the Ma-nichaean Hymnscroll – comparison of the evidence in Parthian, Sogdian and Uighur, in: Ye Yiliang 叶奕良 (ed.), Yilangxue zai Zhongguo Lunwenji [伊朗學在中國論文集（第 三集）] A Collection of Essay on Iranian Studies in China III, Beijing, 81 105.
• MacKenzie, D. N. (1985), “Two Sogdian Hwydgmʼn Fragments”, Papers in honour of Professor Mary Boyce II, Liège, 421-8, Tf. 19-22. (Acta Iranica 25)
• Morano, E. (1982), “The Sogdian Hymns of Stellung Jesu”, East and West, 32, (1/4), 9-43.
• Müller, F. W. K. (1904), Handschriften‑Reste in Estrangelo‑Schrift aus Turfan, Chinesisch‑Turkistan. II. Teil, Berlin. (AKPAW 1904. Anhang: Abhandlungen nicht zur Akademie gehöriger Gelehrter. Philosophische und historische Abhandlungen. 2.) [Tıpkıbasım: SEDTF 3, 7 – 123]
• Özbay, B. (2019), Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Ankara. (AKDTYK. TDK. 1127. Eski Uygurca Kütüphanesi. 3.) (1. baskı 2014)
• ______. (2019), “Mani’nin Kristal Mührü ve Manihaizm”, Doğumunun 120. Yılında Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu Hâtıra Kitabı, ed. F. Turan, Ö. Tabaklar, İstanbul, 441-447.
• ______. (2020), Manihaist Bir İlahi Huyadagmān: Partça, Soğdca, Eski Uygurca Metin ve Çeviri, İstanbul. (Dil ve Dil Bilimi Dizisi. 3) Rault, L. (2019), L’Hymnaire manichéen chinois Xiabuzan 下部讚 à l’usage des Auditeurs, Le¬iden. (NHMS, 94)
• Reck, Ch. (2005), “Reste einer soghdischen Version von Huyadagmān I”, Languages of Iran: Past and Present, 2005, 153-163.
• Reck, Ch. (2010, 15 Mart) “Šābuhragān”, Encyclopædia Iranica, January 1, 2000. Erişim Tarihi: 20 Ağustos 2021, <https://www.iranicaonline.org>.
• Röhrborn, K. (2010), Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, I. Verben, ab- – äzüglä-, Stuttgart. (= UWN)
• Sims‑Williams, N. (1989), “A new fragment from the Parthian Hymn‑Cycle Huyadagmān”, Études Irano‑aryennes offertes à Gilbert Lagard, réunies par C. H. de Fouchécour et Ph. Gignoux, Paris, 321‑331, Tf. 10‑11.
• Sims Williams, N., D. Durkin Meisterernst. (2012), Dictionary of Manichaean Texts. Vol. III: Texts from Central Asia and China. Part 2: Dictionary of Manichaean Sogdian and Bactrian, Turnhout. (CfM: Subsidia.) (= DMSB)
• Sundermann, W. (1990), The Manichean Hymn cycles Huyadagmān and Angad Rōšnān in Parthian and Sogdian, Photo edition. Transcription and translation of hitherto unpublished texts, with critical remarks, London. (C II Supplementary Series Vol. II)
• Tardieu, M. (2008), Manichaeism, Translated from the French by M. B. DeBevoise, Introduction by P. Mirecki, Urbana.
• Tsui, Ch. (1943), “Mo Ni Chiao Hsia Pu Tsan, The Lower (Second?) Section of the Manichaean Hymns”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, (11), 174-213.
• Waldschmidt, E., W. Lentz. (1926), “A Chinese Manichæan Hymnal from Tun Huang”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, (1), 116-122.
• ______. (1926b), “Die Stellung Jesu im Manichäismus”, APAW, 4. Berlin.
• Wilkens, J. (2000), Alttürkische Handschriften. Teil 8. Manichäisch türkische Texte der Berliner Turfansammlung, Stuttgart. (VOHD. 13, 16.)
• Yoshida, Y. (2009), “A Newly Recognized Manichaean Painting: Manichaean Daēnā from Japan”, Pensée grecque et sagesse d’Orient: Hommage à Michel Tardieu, ed. M. A. Amir Moezzi vd. Turnhout, 697-714.
• Zieme, P. (1999), [Peter Bryder] “Huyadagmān”, Geng Shimin Xian Sheng, 70 Shou Chen Ji Nian Wen Ji Beijing, ed. Zeng xiang Li, 252 – 275.