1855 Bükreş’te Basılan “Bulgar Dilindeki Türkçe ve Yunanca Kelimeler Sözlüğü” Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 3, 74 - 97, 30.12.2022

Zehra Ekşi , Abidin Karasu

Öz

XIX. yüzyılın ikinci yarısı Bulgaristan’da milliyetçilik akımlarının tesiriyle dilde sadeleştirme ve yabancı sözcüklerden arınma çalışmalarında önemli bir artış gözlenmiştir. Ulus bilinci ön plana çıkan Bulgar milleti, dilini arındırma yoluna gitmiştir. İşte bu dönemde sözcükleri Mihaila Pavleva tarafından derlenen, dizgisi Plevneli Aleksandır T. Jivkov tarafından yapılan “Bulgarca’daki Türkçe ve Yunanca Kelimeler Sözlüğü” 1855 yılında Bükreş’te İ. Kopaynikov matbaasında basılmıştır. Dilciler Mihail Pavlev ve Aleksandır T. Jivkov hakkında kaynaklarda yeterince bilgi bulunmamaktadır. V. Küvlieva’nın aktardığına göre Aleksandır T. Jivkov bir dönem N.Gerov’un öğrencisi olmuştur. İki yazarın Bükreş’te ticaretle uğraştıkları kaydedilmiştir. Hazırladıkları sözlük incelendiği zaman yazarların basın yayın faaliyetlerinden uzak oldukları anlaşılmaktadır. N. Gerov, N. Palauzov, E. Vaskidovic ve Karaminkov kardeşlerin aktardığına göre 1855 yılında basılan sözlüğün çalışmalarına en az bir yıl önce başlanmıştır. Bu süre zarfında sözcükler derlenmiş ve gerekli çalışmalar yapılmıştır. Sözlük 62 sayfa olup 1500 Türkçe kelime alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Türkçe kelimelerin açıklamaları Bulgarca olarak verilmiştir. Bu kelimelerin 100’ e yakını Türkçe vasıtasıyla Bulgarcaya geçen Yunanca kelimelerdir. Yunanca kelimeler“гр.(gr.)” kısaltmasıyla belirtilmiştir. Sözlük Bulgarcadaki Türkçe kelimelere ilk defa dikkat çekmesi bakımından son derece önemlidir. 1855 yılına kadar Bulgaristan’da bu muhtevada bir sözlük yayınlanmamıştır. Sözlükteki sözcükler tematik sınıflandırmaya tabi tutulduğu zaman Türkçeden Bulgarcaya tıp, aletler ve eşyalar, ticari ve mesleki kavramlar, yaşama dair kavramlar, dini terminoloji, ordu, asker ve askerliğe dair sözcükler, idari ve siyasal kavramlar, sayı birimleri, ölçümler, geometrik unsurlar, renkler ve renklerle ilgili kavramlar, ünlemler gibi çok farklı alanlarda sözcüklerin geçtiği tespit edilmiştir. Sözlükte yer alan bazı Türkçe kelimeler şu şekildedir: (aladjiya) < alaca, алащисвамъ (alaştisvam) < alışmak, анджакъ (andjak) < ancak, афеттимъ (afettim) < affettim, бактисвамь (baktisvam) < bakmak, барабаръ (barabar) < beraber, башардисвамь (başardisvam) < başarmak, вараклıя (varakliye) < varaklı, вердерисвамь (verderisvam) < vermek, гаазıя (gaaziya) < gazi, гечиндисвамь (geçindisvam) < geçinmek, данащисвамъ (danaştisvam) < danışmak, дара (dara) < dara, дайма (dayma) < dayma, дарчин (darçin) < tarçın, даянаклıя (dayanaliya) < dayanıklı, деве-кишу (deve-kişu) < deve kuşu, еваллахъ (evallahı) < eyvallah, еглендисвамся (eglendisvamsya) < eğelenmek, елбетта (elbetta) < elbette, итеать (iteatı) < itaat, ищахъ (iştahı) < iştah, каздисвамъ (kazdisvamı) < kazmak, камбуръ (kambur) < kambur, кефсизь (kefsizı) < keyifsiz, кяръ (kyarı) < kar, машалла (maşalla) < maşallah, мюжде (müjde) < müjde
Araştırmada, sözlük hakkında bilgi verilecek olup sözlükteki kelimeler üzerinde genel bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Balkan Dilleri, Türkçe, Bulgarca, Dil İlişkileri, Bulgar Dilindeki Türkçe ve Yunanca Kelimeler Sözlüğü, Alıntı Kelimeler.

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil- Ana Çizgileriyle Dilbilim. (6. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Çelebi, Vedat, “Gündelik Dil Felsefesi ve Austin’in Söz Edimleri Kuramı”, Beytulhikme An International Journal of Philosophy. 4(1), 73-89, 2014.
• Eker, Süer , “Bosna’da Etno-Linguistik Yapı ve Türk Dili Kültürü Üzerine”, Milli Folklör, 18(72), 71-84, 2006.
• Grannes, Alf., Hauge K., Süleymanoğlu H., A Dictionary of Turkisms in Bulgarian: Oslo. Novus. The Institute for Comparative Research in Human Culture, 2002.
• Grannes, Alf.,Turco-Bulgarica. Articles in English and French concerning Turkish influence on Bulgarian, Band 30. Harrassowitz Verlag Wiesbaden, 1996.
• Hacı, Sadık, “Bulgarca ve Türkçede Görünüş”, International Journal of Language Academy, Volume 5/3 Summer, (2017): 222-234.
• Johanson, Lars, Türk Dünyasının Sınırları: Türk Topluluklarının Gelişmesinde Bağlayıcı ve Ayırıcı Unsurlar (Çev. N. Demir). Türkbilig, (2), 168-177.2001 (Orijinal makalenin yayım tarihi, 1987).
• Johanson, Lars, Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler. (Çev. N. Demir) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Karaağaç, Günay, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Karaağaç, Günay, Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.
• Karaağaç, Günay, “Türkçe'nin Komşularıyla İlişkilerine Genel Bir Bakış”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28(0), 359-406, 2012.
• Karasu, Abidin “Makedoncadaki Türkçe Fiillerin Yapıları ve Kullanılış Şekilleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, Cilt: 11 Sayı: 61, 2018.
• Karasu, Abidin, Tarihsel Süreç İçinde Balkan Dillerinin Türk Dili ve Kültürüyle İlişkisi (Sırpça, Makedonca, Bulgarca). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, 2014.
• Leontik, Maria, Потекло, адаптација и семантика на турскиот суфикс-ди/-ти/-DI/(-dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu, tü) во македонскиот јазик. Годишен зборник 2016-Филолошки факултет, УГД-Штип, 8, 27-36, 2016.
• Türker, Acaroğlu, Türkçeden Bulgarcaya Geçen Kelimeler Sözlüğü, Trakya Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Yenisoy, Hayriye, “Türkçenin Balkan Dillerine Etkisi” Balkanlar El Kitabı, Dil ve Edebiyat, Karam & Vadi, III, 171-190, Çorum-Ankara, 2007.
• Zafer, Zeynep, Türkçe-Bulgarca Sözlük: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Влахова-Руйкова, Радка, Практическа граматика. Български език, Понс, София, 2009.
• Кювлиева-Мишайкова, Веса. Българското речниково дело през Възраждането. Академично изд-во" Проф. Марин Дринов, 1997.
• Настева, Оливера Јашар, Турските Лексички Елементи во Македонскиот Јазик, Институт за Македонски Јазик Крсте Мисирковски, Скопје, 2001.
• Павлева, Михаила, Речник на думи турски и гръцки в язика българский, наредил и оимотил Александър Т. Живков Букурещ: в книгопечатнята И. Копайнигова, 1855.
• Хаджъ, Садък, “От вмешателството в турския книжовен език към пълна забрана (езиковата политика на комунистическа България)”, Езиков Свят, Том 20, Кн. 2, Благоевград, (2022): 206-216.
• ELEKTRONİK KAYNAKLAR
• https://sozluk.gov.tr/ https://www.tdk.gov.tr/sureli-yayinlar-veri-tabani/ https://tr.wikipedia.org/wiki/Anasayfa https://www.rodopskistarini.com/ http://digilib.nalis.bg/ http://www.bas.bg/ https://rechnik.chitanka.info/talkoven http://talkoven.onlinerechnik.com/ https://ibl.bas.bg/rbe/ https://slovored.com/unilingual/ https://www.re4nik.com/ https://eurodict.com/ http://www.osmanlicaturkce.com/ https://www.luggat.com/ https://www.lexiqamus.com/tr http://lugat.osmanlica.online/ http://www.etranslator.ro/bg/angliiski-bulgarski-online-rechnik.php https://bg.pons.com/%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4 https://www.translator.eu/angliisko/blgarski/prevodach/ https://books.google.com.tr/ https://scholar.google.com/schhp?hl=tr&as_sdt=0,5