BASED ON ʿATEBETÜ’L-ḤAḲAYIḲ, TURKİSH “MORAL CONCEPTS” İN KARAKHANİDS TURKİSH TEXTS

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 7, 39 - 57, 07.01.2025

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.60051/medbel.1577269

Öz

Morals are the collection of norms that everyone in a community must obey. Moral notions vary from civilisation to society, yet they may contain universal behaviours. Cultural and religious norms within the human community mostly shape moral conceptions. Fighting was seen as a major virtue among ancient Turks living on the steppe since it was necessary for survival in harsh surroundings. However, by the eighth century, when the Turks had accepted faiths such as Manichaeism and Buddhism, “fighting or killing living beings” was seen as one of the worst practices. The Turks got acquainted with Islam in the tenth century, but they took a cautious approach to this alien faith. As a result, authors and mystics like Ahmed Yesevî and Edib Ahmed Yüknekî emerged to teach Islam to the Turks through their writings. In these Karakhanid Turkish writings, “moral concepts” are essential. These writings communicated Islamic knowledge and incorporated didactic lessons that profoundly addressed the notion of “being a good person” that would lead the Turks daily lives. This research used ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ to identify Turkish “moral concepts” in Karakhanid Turkish writings.
This research used ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ to identify Turkish “moral concepts” in Karakhanid Turkish written works. Following a brief introduction, ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ was presented. In the second half, the “moral concepts” described in the book are categorised into two categories: excellent moral concepts and poor moral concepts. These are demonstrated from the works called ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ, Divān-ı Ḥikmet, Dı̇̄vānu Luġātiʾt-Türk, and Ḳutaḍġu Bilig, with etymological assessments.

Anahtar Kelimeler

Karakhanid Turkish, ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ, morality, moral notions

ʿATEBETÜ’L-ḤAḲAYIḲ’TAN HAREKETLE KARAHANLI TÜRKÇESİ METİNLERİNDE TÜRKÇE “AHLAK KAVRAMLARI”

Öz

Ahlak, toplum içerisinde yaşayan insanların uymak zorunda oldukları kurallar bütünüdür. Ahlak kavramları, toplumdan topluma farklılık gösterebileceği gibi, evrensel nitelikte de davranışları içerebilir. Ahlak kavramlarının oluşmasında çoğunlukla insan topluluğun kültürel ve dinî değerleri etkili olmaktadır. Bozkırda yaşayan Eski Türklerde, zor şartlar altında hayatta kalmak bir gereklilik olduğu için savaşmak büyük bir erdem sayılmıştır. Ancak VIII. yüzyılda Türklerin Manihaizm ve Budizm gibi dinleri kabul etmeleriyle “savaşmak ya da canlıları öldürmek” en kötü davranışlardan biri sayılmıştır. X. yüzyılda ise Türkler İslam dini ile tanışmış ancak yabancı oldukları bu din karşısında çekingen bir tavır sergilemişlerdir. Bunun sonucu olarak Ahmed Yesevî, Edib Ahmed Yüknekî gibi edip ve mutasavvıflar yetişmiş, kaleme aldıkları eserlerle İslamı Türklere anlatmışlardır. Karahanlı Türkçesine ait bu metinlerde “ahlak kavramları” önemli bir yer tutmaktadır. Bu eserler, sadece İslami bilgileri aktarmakla kalmamış, aynı zamanda Türklerin günlük yaşantılarına rehber olacak “iyi bir insan olmak” kavramını derinlemesine işleyen didaktik öğretileri de içermiştir.
Bu çalışmada, ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ’tan hareketle Karahanlı Türkçesi metinlerinde Türkçe “ahlak kavramları” tespit edilmiştir. Kısa bir giriş bölümünün ardından ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ tanıtılmıştır. İkinci bölümde ise eserde tespit edilen “ahlak kavramları”, iyi ahlak kavramları ve kötü ahlak kavramları olarak iki grupta toplanarak etimolojik değerlendirmelerle birlikte sırasıyla ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ, Divān-ı Ḥikmet, Dı̇̄vānu Luġātiʾt-Türk ve Ḳutaḍġu Bilig adlı eserlerden örneklendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, ʿAtebetüʾl-Ḥaḳayıḳ, ahlak, ahlak kavramları

Kaynakça

• AH: Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2021). Orhon Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Azılı, K., Akpınar, A., Patıhan, F. (2022). Eski Türkçede “Çokluk, fazlalık, aşırılık” Bildiren Miktar Niteleyicilerinin Tipolojisi. Turkologia, no: 4 (112).
• Berbercan, M. T. (2016). Eski Türkçe Bayagut Oglı Otaçı Beg Hikâyesi. İstanbul: Derin Yayınları.
• Cevizci, A. (2005). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• DH: Utebekov, S. (2021). Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• DLT: Kaçalin M. S., Ölmez, M. (2023). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Türk Dilinin İlk Sözlüğü). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Doerfer, G. (1965). Türkische Und Mongolische Elemente İm Neupersischen (Band II). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, M. (2019). Eski Uygurca Altın Dişli Fil Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2023). Eski Uygurca Matirçet Nom. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayıncılık.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KB: Arat, R. R. (2018). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kılıç Cengiz, A. (2021). Sitātapatrādhāranī. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2022). Türkiye Türkçesi Grameri – Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları (Çev: Rysbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev: Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura
• Şen, S. (2018). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2018). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen Der Uiguren. Berlin: Akademie-Verlag.