Arap Dili ve Belâgatı’nda Cinâs Sanatı

Yıl 2019, Cilt: 10 Sayı: 1, 155 - 167, 30.06.2019

Ayşe Meydanoğlu

Öz

Bir edebiyat terimi olan cinâs, anlamları farklı olmak şartıyla yazılışları aynı yahut benzer olan kelime ya da kelimeleri nazım ya da nesirde kullanma sanatını ifade eder. Arap dili ve belâgatında lafza dayalı süsleme sanatlarından biri olan cinâsın, etkili söz söyleme sanatında önemli bir yere sahip
olduğu söylenebilir. Dinleyeni cezbeden, lafızlar arası uyum sebebiyle kulağa oldukça hoş gelen
cinâs, edebi anlatımlarda tercih edilen edebi sanatlardan biridir. Belâgat kitaplarında farklı açılardan tasnife tabi tutulan cinâs, genellikle cinâs-ı tam ve cinâs-ı gayr-ı tam olmak üzere ikiye ayrılarak
değerlendirilmiştir. Cinâs-ı tam, cinâsı meydana getiren kelimelerde vucûhu erba‘a denen hareke,
sayı, çeşit ve tertip yönünden uyumun olduğu cinâs çeşididir. Bununla birlikte kelimeler arasında
vucûh-u erba‘adan (hareke, sayı, çeşit ve tertip) biri bozulduğunda, tam olmayan cinâs meydana gelir. Dolayısıyla cinâsın meydana geldiği harflerin harekelerinde, noktalarında, sayılarında, çeşidinde
ve tertibinde bir farklılık varsa bu durumda tam olmayan cinâs söz konusu olur. Kullanımıyla söze
estetik değer katan cinas sanatı hakkında belâgat âlimleri çeşitli uyarılar yapmışlardır. Bunlardan
en önemlisi yazılışı aynı olan bu kelimelerin, anlam karmaşasına yol açabileceği endişesidir. Ayrıca
cinasın doğal olarak, yani zorlama olmadan yapılması ve sadece sanat olsun diye yapılmaması, bu
sanatın kullanımıyla ilgili yapılan uyarılar arasındadır. Bu çalışmada, edebi söylemlerde kullanılan
ve estetik değeri yüksek olan cinâs sanatı çeşitleriyle birlikte izah edilmeye çalışılmıştır. Araştırmada konuya örnek olacak nazım ve nesir örnekleri, ilgili cinâs çeşidini temsil etmesi açısından dikkatle seçilmiştir. Böylece belâgatın bir kolu olan bed‘i ilminin “lafza dayalı süsleme sanatlarından” kabul edilen cinâs sanatı detaylı olarak tanıtılabilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Sanat, Bed'i İlmi, Cinâs-ı Tam, Cinâs-ı Gayr-ı Tam

Kaynakça

• 'Atik, Abdulazîz. İlmu'l-bedi'. Beyrut: Dâru'n-Nahdatu'l-'Arabiyye, ts.
• Câhız, Ebû Osmân 'Amr b. Bahr. el-Hayevân. Thk. 'Abdusselâm Muhammed Hârûn. Mısır: 1386/ 1867.
• Cârim, Ali ve Mustafa Emîn. el-Belâgatu’l-vâdıhâ. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1959.
• Coşkun, Menderes. Sözün Büyüsü. İstanbul: Dergah Yay., 2010.
• Ersoy, Ersen." Fatih Devrinde Cinas Ustası Bir Şair: Hafî" Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 11 (2013), 195- 216.
• Habenneke, Abdurrahmân Hasan el-Meydânî. el-Belâgatu’l-‘Arabiyye ususuhâ ve ‘ulûmuhâ ve funûnuhâ. Dımeşk: Dâru’l-kalem 1412/1996.
• İbn Abdillâh Ahmed Şuayb. Buhûsun menheciyyetun fî 'ulûmi'l-belâgati'l- 'arabiyye. Beyrut, Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1429/ 2008.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasebellâh, Hâşim Muhammed eş-Şâzulî. Kahire: Dâru’l-meârif, 1431/ 2010.
• İbn Raşîk, Ebû 'Ali el-Hasan b. Raşîk el-Kayravânî el-Ezdî. el-'Umde. Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Suriye: Dâru'l-ceyl, 1353/ 1934.
• Kazvînî, Celâluddîn Muhammed b. Abdurrâhmân b. Ömer b. Ahmed b. Muhammed el-Hatîb. el-Îdâh fî 'ulûmi'l-belâga. Beyrut: Dâru’l-kutubi'l- 'ilmiyye, 1424/ 2003.
• Kazvînî, Celâluddîn Muhammed b. Abdurrâhmân b. Ömer b. Ahmed b. Muhammed el-Hatîb el-Kazvînî. Telhîsu'l-Miftâh. Pakistan: Mektebetu'lbuşrâ, 1431/ 2010.
• Kılıç, Hulûsi ve Kâzım Yetiş. "Cinâs". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 12-14. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Menemenlizâde Mehmet Tâhir. Osmanlı Edebiyatı -Belâgat-. Hazırlayanlar: M. Fatih Köksal, Vedat Ali Tok. Ankara: Kurgan Edebiyat, 2013.
• Nevîrî, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdulvehhâb. Nihâyetu’l-ereb fî funûni’l-edeb. Thk. Müfîd Kumeyhe. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1424/2004.
• Öztoprak, Nihat. "Halk ve Divan Şiirinde Cinas Sanatının Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme", Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 1/1 (2000): 155- 174.
• Sekkâkî, Sirâcuddîn Ebî Yakûb Yûsuf b. Ebî Bekr Muhammed b. Ali. Miftâhu'l- 'ulûm. thk. Naîm Zerzur. Beyrut: Dâru'l- kutubi'l- 'ilmiyye, 1407/ 1987.
• Tahânevî, Muhammed ‘Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l- ‘ulûm. Thk. Refik el-‘Acem, Ali Dahrûc, Abdullah el-Hâlidî, Corcî Zeydân. Beyrut: Mektebeti Lübnân nâşirûn, 1996.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh elHerevî el-Horâsânî. el-Mutavvel 'ale't-Telhîs. İstanbul: Matbaâ-i 'Âmire, 1309/1891.
• Tûnânî, Zekeriyya. et-Teshîl lî 'ulûmi'l-belâga. Beyrut, Lübnan: Kitâb nâşirûn, 1431/ 2010.