Bilâdü’s-Sind’de Bir Arap Hanedanlığı: Hebbârîler (h.247-416/m.862-1026)

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 1, 135 - 164, 30.06.2020

Zabihur Rahman

Öz

Sind bölgesinde önce, h.90/m.708-709 yılından h.132/m.749-750 yılına kadar Emevîler, ardından h.247/m.862 yılına kadar Abbâsîler hüküm sürmüş, bölgede Abbâsîler’in egemenliği zayıfladıktan sonra da çeşitli Arap hanedanlıkları ortaya çıkmıştır. Bu hanedanlıklardan biri olan Hebbârîler, Sind bölgesinin büyük bir kısmını ele geçirip güçlü bir yönetim kurarak kendi iktidarını sağlamıştır. Bu çalışmada Hebbârîler’in iktidara gelişi ve bölgede siyasal, sosyal ve kültürel katkıları ile hanedanlığın çöküşü ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sind, Emevîler, Abbâsîler, Hebbârîler, Mansûre

Kaynakça

• Ansarı, A. S. Bazmee. “Deybül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/262. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bakkarî, Seyyid Muhammed Ma‘sûm. Târîh-i Ma‘sûmî. Haydarâbâd: Sindhi Adabi Borad, 2006.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Fütûhü’l Büldân. thk. Abülkâdir Muhammed Ali. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbü’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zakkâr – Riyad Zirikli. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü'l-kübra. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Ata. 3. Baskı. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Birışık, Abdülhamit. ‘‘Urduca Kur'an Tercümelerinin Tarihi Gelişiminde Batı'nın Etkisi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/3 (2003), 378-390.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. Tahkîku mâ li’l-Hind Min Makûletin Makbûletin fi’l- Akl ev Merzûle. 2. Baskı. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Cevdet, Sâdık Ahmed Dâvûd. Medînetü’l- Mensûratü fî Zılli’d- Devleti’l-Hebbâriyyeti bi’s-Sind. Riyad: Dâr’u Umayyeh li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 1995.
• Ebû Abdullah el-Asbahi el-Himyeri Malik b. Enes. el-Muvatta. Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 1985.
• Ebû Dülef, Mis‘ar b. Mühelhil el-Hazrecî el-Yenbû‘î. Rihletü Ebî Dülef. thk. Cinân Abdülcelîl el-Hemevendî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Ensârî, Abdussettâr. Sind Mein Dînî Edep Ki Târîh. Sindh: University of Sindh, Department of Muslim History, Doktora Tezi, 1990.
• Ferruhî-yi Sistânî, Ebü’l Hasen Ali b. Cülûğ. Dîvân-ı Kasâid / Dîvân-ı Hekîm Ferruhî. thk. Ali Abdürrasûlî. Tahran: Matba‘-ı Meclîs, 1312.
• Gerdîzî, Ebû Said Abdülhay b. ed-Dahhâk b. Mahmûd. Zeynü’l-Ahbâr/Tarih-i Gerdîzî. trc. Affâ es-Seyyid Zeydân. Kahire: el-Meclisi’l-Aʻla li’s-Sekâfe, 2006.
• Haig, M.R.. The Indus Delta Country: A Memoir, Chiefly on its Ancient Geography and History. London, 1894.
• Hasenî, Abdülhay b. Fahriddîn b. Abdilalî el-Hasenî et-Tâlibî. Nüzhetü’l-Havâtır ve Behcetü’l-Mesâmiʻ ve’n-Nevâzır. 8 Cilt. Beyrut: Dâr’u İbn Hazm, 1999.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar b. Avvad Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garb’el-İslâmî, 2002.
• Elliot, Henry Miers – Dowson, Jhon. The History of India as Told by Its Own Historians. London, 1867.
• NumisMall. “Ancient Coins Canada”. Erişim: 8 Ekim 2019. https://www.numismall.com/acc/Nice-silver-damma-of-Amir-Ali-ca.900-950-AD-Habbarid-Amirs-of-Sind-AS-15-F286-w449671.html
• NumisMall. “Ancient Coins Canada”. Erişim: 8 Ekim 2019. https://www.numismall.com/acc/Very-nice-silver-damma-qanhari-dirham-of-Umar-II-ibn-Abdallah-fl-912-13-CE-Habbarid-Sindh-medieval-India-F3141.html
• Indian Coins. “Muslim Sind and Multan (711-1569)”. 1 Ağustos 2019. https://www.numismall.com/acc/High-quality-silver-damma-qanhari-dirham-of-Umar-I-854-CE-Habbarid-Sindh-medieval-India-F2041.html
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Gurame el-Amrebi. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvez. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve Dîvânü’l-Mübtede’ ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsarahum min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber. thk. Halîl Şehâde, 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Hallikân, Ebü'l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü'l-Aʻyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman mimmâ Sebete bi’n-Nakl evi’s-Semâ ev Esbetehü’l-Ayân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî. Sûretü'l-Arz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1938.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saʻîd b. Hazm el-Endelüsî. Cevamiü’s-Sireti’n-Nebeviyye. Mısır: Dâru'l-Maârif, 1900.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saʻîd b. Hazm el-Endelüsî. Cemheretü Ensâbi’l Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Kudâme, Ebü'l-Ferec el-Bağdâdî Kudâme b. Caʻfer. Kitâbü'l-Harâc ve Sınâʻatü’l-Kitâbe. thk. Muhammed Hüseyin Zebidî. Bağdâd: Dâru'r-Reşid, 1981.
• İbnü’l Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. el- Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Ahmed Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fi't-Târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü'l-Fakîh, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshak el-Hemedânî. Kitâbü'l-Büldân. thk. Yusuf Hadi. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1996.
• İbnü’l- Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. et-Târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1977.
• İbnü’n Nedîm, Ebü’l Ferec Muhammed b. Ebi Yaʻkûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1997.
• İdrîsî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdillah b. İdrîs eş-Şerîf. Nüzhetü’l-Müştâk fi’htirâkı’l-Âfâk. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1989.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-Kerhî. Kitâbü’l Mesâlik ve’l- Memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Khan, Ahmed Nâbi. Development of Mosque Architecture in Pakistan. İslâmâbâd: Lok Virsa Publication, 1991.
• Kâniʻ, Mir Ali Şêr. Tuhfetü’l-Kirâm. thk. Mahdum Amir Ahmed - Nabi Bahş Beloç. trc. Ahter Rizvi. 3. Baskı. Sindh: Sindhi Adabi Board, Jamshoro, 2006.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-ʿ İbâd. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Kûfî, Ali b. Hâmid b. Ebi Bekr. Fethü’s-Sind/Cecnâme. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Lambrik, Hugh Trevor. History of Sind, Sind Before The Muslım Conquest. Sindh: Sindhi Adabi Board, Jamshoro, 1996.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü't-Tekâsim fi Maʻrifeti'l-Ekâlim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Merçil, Erdoğan. “Saffâr, Ya‘kûb b. Leys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Merçil, Erdoğan. “Mahmûd-ı Gaznevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/262- 265. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Mesʻûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali Mesʻûdî. Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. thk. Esed Dağir. 4 Cilt. İran: Dâru’l-Hicre, 1988.
• Mübârekpûrî, Kadı Athar. Hindustan Mein Arbon ki Hükümaten. Delhi: Nedve’tü’l-Müsannifîn Urdu Bâzâr, 1967.
• Mübârekpûrî, Kadı Athar. Ricâlu’s-Sind-i ve’l-Hind. Mumbai: el-Metbaa el-Hicaziyyeh, 1958.
• Mühellebî, Hasan b. Ahmed el-Azîzî. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. Dımaşk: Dâru’t- Tekvîn li’t-Tibâʻat ve’n-Neşr, 2006.
• Nedvî, Seyyid Riyaset Ali. Ahd-ı İslâmi ka Hindustan. Hindistan: İdâre’tü’l-Musannifîn, 1950.
• Ötenkaya, Yusuf. “Sünnî Politik Tarih Yazımında Karmatî İsmâilîlerinin Heterodoksluğu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018/2), 619-648.
• Özcan, Azmi. “Sind”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/242- 244. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Sîstan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37/274-276. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Palabıyık, M.Hanefi. ‘‘Gaznelilerin Hindistan Seferleri’’. Ekev Akademi Dergisi 11/32 (Yaz 2007), 139-152.
• Pathan, Mumtaz Husain. Arab Kingdom of Al-Mansurah in Sind. Sindh: Institute of Sindhology, 1974.
• Pathan, Mumtaz Husain. History of Sind: Sind Arab Period. 2. Baskı. Pakistan: Sindhi Adabi Board, 1978.
• Râmhürmüzî, Büzürg b. Şehriyâr. Kitâbü Acâibi’l-Hind. thk. B. A. Fanderlet. trc. L. Marcel Devic. Lübnan: Dâr ve Mektebe Bebilyon- Cibal, t.y.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. el-Ensâb. nşr. Şerefeddin Ahmed. Haydarabad: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1982.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Târihü’l-Hulefâ. thk. Hamdî el-Demerdâş. Mekke: Mektebetü’t-Nezâr Mustafa el-Bâz, 2004.
• Şattârî, Seyyid Hamîd. Kur'ân-ı Mecîd key Urdu Terâcim u Tefâsîr ka Tenkîdî Mutâla‘a, Haydarâbâd Dekken, 1982.
• Taberî, Ebû Caʻfer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târihü’l-Ümem ve’l-Mülûk. 2. Baskı. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1967.
• Thomas, E. D. “Coins of The Arabs in Sind The Indian Antiquary”. A Journal of Oriental Research 11 (1882), 92.
• NumisBids. Islamic-Abbasid. “Habbarid Emirate of al-Sind” Lot 112. Erişim: 27 Temmuz 2019. www.numisbids.com/n.php?p=lot&sid=2430&lot=112
• Tırâzî, Abdullah Mübeşşir. Mevsûatü’t-Târîhi’l-İslâmî ve’l-Hadâretü’l-İslâmiyye li-Bilâd’s-Sind ve’l-Bencâb (Bakistani’l-haliyye) fi Ahdi’l-Arab. 2 Cilt. Cidde: Âlemü’l-Ma'rife, 1983.
• Topaloğlu, Nuri. “Hebbâr b. Esved”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/ 148. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr er-Râzî. Târîhu’l-Yemînî. thk. İhsân Zenûn Abdüllatîf es-Sâmirî. Beyrut: Dâru’t-Talîʻah, 2004.
• Üremiş, Ali. “Ali b. Hâmid b. Ebî Bekr el-Kûfî, Fathnamah-i Sind (Chachnāmah), nşr. N.A. Baloch, İslâmabad 1983, 284 s. ; Ali Kûfî, Fethu's-Sind (Cac-nâme), nşr. S. Zekkâr, Beyrut 1992, 366 s.”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 42 (2005) Işın Demirkent Hatıra Sayısı, 305–312.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî el-Medenî. Kitâbü’l-Megâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-A‘lemî, 1989.
• Yaʻkûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhü’l-Yaʻkûbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Yaʻkûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Kitâbü’l-Büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002. Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî. Muʻcemü’l-Büldân. 2. Baskı. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yazıcı, Tahsin. “Çeçnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/248. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: Kamer Yayınları, 2000.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Bâbek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “İnak et-Türkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/256-257. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yitik, Ali İhsan. ‘‘Tahkîku mâ li’l-Hind’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/410-411. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Rahman, Zabihur. Sind Bölgesinin Fethi ve İslamlaşması (h.15-416/m.636-1026). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʻlâm, Kâmûsu Terâcimi li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arabi’l-Müsta’ribin ve’l-Müsteşrikîn. 15. Baskı. Beyrut: Dâru’l-ʻİlmi li’l-Melâyin, t.y.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. 3. Baskı. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zübeyrî, Ebû Abdillah Mus’ab. Kitâbu Nesebi Kureyş. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1982.