Dilin Kökeni ve Teolojik Bağlamı

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 2, 431 - 451, 31.12.2021

Numan Karagöz , Hulusi Arslan

https://doi.org/10.51605/mesned.929586

Cited By: 4

Öz

Dünyada konuşulan yüzlerce dil bulunmaktadır. Bütün bu dillerin zaman içerisinde tıpkı canlı bir varlık gibi gelişip değiştiği bilinen bir husustur. Ancak insanlık tarihinin başlangıcına gidildiğinde bu yargıya kolayca varılabilir mi? Acaba insanoğlu konuşmaya nasıl başladı? Dilin kökenine ilişkin bu soru, tarih boyunca merak uyandırmış, konu hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Dini bağlamda konunun en tartışmalı kısmı, dilin Allah tarafından verili (tevkîfî) bir şey mi yoksa insanların kendi aralarında anlaşma yoluyla ortaya koydukları (muvâzaa) bir şey mi olduğu meselesidir. Kur’an-ı Kerim’de Allah tarafından ilk insan Hz. Âdem’e bütün isimlerin öğretildiği ifade edilir. Bazı din bilginleri bu ayeti esas alarak dilin verili bir olgu olduğunu ileri sürmüştür. Bazıları ise tam aksine dilin insanların uzlaşısıyla oluştuğunu savunmuştur. Bunun yanında konu hakkında görüş beyan edilemeyeceğini ileri sürenler de vardır. Dillerin kökeni hakkındaki tartışmalar aynı zamanda bazı Kelâm problemleriyle de ilişkili bulunmaktadır. Dillerin kökeni meselesi Kelam’da Allah’ın isim ve sıfatları, teklif, kelâmullah tartışması ve te’vîl konularıyla ilişkilidir. Bu çalışmada insanoğlunun konuştuğu ilk dilin kökeni hakkındaki farklı yaklaşımlar ele alınacak ve bu yaklaşımların teolojik boyutları tartışılacaktır. Çalışmanın amacı dilin kökeni hakkındaki tarihi ve güncel tartışmalara zenginlik kazandırmak ve oluşan sorulara ışık tutmaktır. Çalışmada kaynak tarama ve veri analizi yöntemine başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dilin Kökeni, Âdem’in Dili, Tevkîfî, Muvâzaa/Uzlaşım, Mu’tezile, Kâdî Abdülcebbâr.

Dilin Kökeni ve Teolojik Bağlamı

Öz

İlk insan toplulukları arasında dillerin nasıl oluştuğu düşünce tarihinde bir merak konusudur. Dillerin kökeni konusu felsefeciler, teologlar ve dilciler tarafından çağlar boyunca tartışılmıştır. Bu tartışmalarda dilin kökeniyle ilgili farklı yaklaşımlar değişik açılardan incelenmiştir. Bu çalışmamda İslam düşüncesinde dillerin kökeni hakkında farklı teoriler ve bu teorilerin teolojik bağlamlarını incelemeyi hedefliyorum. Dilin kökeni konusuyla özellikle kelâm ve usûl bilginlerinin ilgilendiği görülmektedir. Meselenin özünde ilk dilin kim tarafından oluşturulduğu konusu yer almaktadır. İnsan türünün atası kabul edilen Hz. Âdem’in konuştuğu dilin Allah tarafından öğretildiğini savunanlar olduğu gibi insanların kendi aralarında uzlaşarak ilk dili meydana getirdiği de savunulmuştur. Kelâm’da dilin kökeni meselesi Allah’ın isim ve sıfatları, insanın sorumlu tutulması, Kur’ân’ın yorumlanması konusuyla ilişkili olarak tartışılmıştır. Yine bu konu Mu‘tezile ve Ehl-i sünnet arasında şiddetli tartışmalara sebep olan Kur’an’ın mahlûk olup olmadığı bağlamında da gündeme gelmiştir. İslam düşüncesinde dillerin kökenine ilişkin teorileri “zâtî/tabiî delâlet teorisi”, “tevkîf teorisi”, “Muvâza‘a teorisi”, “tevakkuf teorisi” şeklinde sıralamak mümkündür.
Tevkîf teorisi Ehl-i sünnetten Ebü’l-Hasen el-Eş’arî (ö. 324/935-36), İbn Fâris (ö. 395/1004), İbn Fûrek (ö. 406/1015), Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027), İbn Hazm (ö. 456/1064) ve İbn Teymiyye (ö. 728/1328) gibi âlimlere nispet edilmektedir. Eş’arîler’in geneline nispet edilen bu görüşe göre dil Allah tarafından insana vahiy yoluyla sesler yaratmak suretiyle ya da insanda zorunlu/apriori bilgi yaratarak öğretilmiş olabilir. Bu teorinin savunucularından biri olan İbn Teymiyye’ye göre dilin Allah tarafından verildiği (tevkif) konusunda icmâ bulunmaktadır. Ona göre Allah insana meramını ifade edeceği lafızları ilham etmiştir. İlk ilham da Hz. Âdem’e verilmiştir. Hatta bu ilham sadece insanlara değil hayvanlara da bahşedilmiştir. Bu teoriyi savunanlar “Allah Âdem'e bütün isimleri öğretmiştir.” (Bakara, 2/31) “Rahmân Kur'an'ı öğretmiş, insanı yaratmış, ona açıklamayı öğretmiştir.” (Rahmân, 55/1-4) gibi ayetlerden hareketle Kur’an’dan bazı deliller getirmişlerdir. Bu teoriyi savunanlar konuşma dilinin insanlar tarafından oluşması için çok uzun bir zaman gerektiğini bu sebeple de Allah’ın Hz. Âdem’e dili öğrettiğini söylemişlerdir.
Muvâza’a teorisi genelde Mu‘tezile’ye özelde ise Ebu Hâşim’e (ö. 321/933) nispet edilir. Bu teoriye göre konuştuğu dili tarih içerisinde üreten bizzat insanın kendisidir. Allah insana akıl ve konuşma yeteneği vermiştir. İlk insanlar önce varlıkları tanımış sonra onlara işaret ederek bazı sesler çıkarmış ardından o seslerin o varlığa işaret ettiği üzerinde uzlaşmışlardır. İnsanların konuştuğu dil bu şekilde tarihi süreç içerisinde sesler ve manalar üzerinde insanların uzlaşmasıyla oluşmuştur. Bu teoriyi savunanlara göre Allah’ın insanlara vahiy göndermesi için önce insanların kendi aralarında konuştuğu bir dile sahip olmaları gerekir. Nitekim Kur’an’da “Biz her resulü kendi kavminin lisanıyla gönderdik...” (İbrahim: 14/4) denilmektedir. Bu da vahiy gönderilmeden önce insanların bir dile sahip olduklarını gösterir. Ayrıca dilin Allah tarafından öğretilmesi insanda zorunlu bilginin oluşmasını sağlar. İnsan varlığın hakikatini zorunlu olarak bilirse sorumluluğunu da bu şekilde bilecektir. Oysa insanın Allah’ı tanıması zorunlu bilgilere değil çıkarımsal (iktisâbî) düşünceye bağlıdır.
Dilin kökenine ilişkin bu teorilerin bazı teolojik bağlamları vardır. İlkin dilin kökeni meselesi Allah’a isim verme konusuyla ilgilidir. Dilin insanlar tarafından üretilebileceğine inanan Mu‘tezile âlimleri akıl ve kıyas yoluyla Allah’a isim verilebileceğini savunmuşlardır. Dilin kaynağını Allah’ın öğretimine dayandıran Ehl-i sünnet âlimleri ise şeriatın belirlediği isimlerin dışında Allah’a kıyas yoluyla isim vermeyi caiz görmemişlerdir. İkinci olarak dillerin kökeni meselesi insanın sorumluluğu (teklif) konusuyla ilişkilendirilmiştir. Mu‘tezile âlimleri Allah’ın insana hitap etmesi için önce insanların konuştukları bir dilin bulunması gerektiğini savunmuşlardır. Üçüncü olarak dillerin kökeni meselesi halku’l-Kur’an ve te’vil konusuyla ilişkilendirilmiştir. Çünkü Kur’an insanların oluşturduğu dil aracılığıyla nazil olmuş ve sonradan yaratılmıştır. Bu durumda Kur’an’ın yorumlanması imkân dâhilinde olacaktır. Özetle dilin kökenine ilişkin görüşler bazı teolojik yaklaşımları destekler mahiyette ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dilin Kökeni, Âdem’in Dili, Tevkîfî, Mu‘tezile, Kelâm

Kaynakça

• Altınörs, S. Atakan. “Rousseau’nun Dilin Kökeni Meselesine Yaklaşımı”. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 4/63 (2012): 1-10.
• Âmidî, Ali b. Muhammed el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 1.Baskı. Riyad: Dârü’s-Samî’î, 2003.
• Âmidî, Seyfüddîn el-. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. Beyrut, ts.
• Aydar, Hidayet - Ulutaş, İsmail. “Kur’an-ı Kerim Ve Diğer Kutsal Kitaplara Göre Dil Olgusu”. Turkish Studies 5/4 (2010): 679-696.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib el-. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-Sağîr). 2. Baskı. Beyrut: : Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 1998.
• Bozgöz, Faruk. “Dil-Toplum İlişkisi ve Ari-Sami Polemiğinde Dil ve Sami Dilleri”. Ekev Akademi Dergisi YAZ/20 (2004): 277-294.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Binyetü’l-akli’l-Arabî. (9. Baskı). Beyrut: Merkez dirâsât el-vahde el-Arabiyye, 2009.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Mu’cemu’t-tarifât. Kahire: Dâru’l-Fazile, 2004.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf el-. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 1. Baskı. Katar: Şeyh Halîfe b. Hamad Âl-Sânî, 1978.
• Dessalles, Jean-Louis - v.dğr. Dilin Kökenleri. Trc. S. Atakan Altınörs. 1. Basım. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2014.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. el-İtticâh el-aklî fi’t-tefsîr: Dirâse fî kaziyye el-mecâz fi’l-Kur’ân inde’l-Mu’tezile. 3. Baskı. Beyrut: el-Merkez es-sekâfî el-Arabî, 1996.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed el-. el-Ayn. Y.y.: Dâr ve mektebetü’l-hilâl, tsz.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. IV Cilt. Medine: Şirketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-tıbâa, tsz.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Medine: Şirketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-tıbâa, tsz.
• Güneş, Kadir. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları, 2011.
• İbn Berhân, Şerefü’l-İslâm Ebü’l-Feth Ahmed b. Ali b. Berhân el-Bağdâdî. el-Vusûl ile’l-usûl. Riyad: Mektebetü’l-meârif, 1983.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Hasâis. (2. Baskı)., III Cilt. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1952.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya. es-Sâhibî fî fıkhi’l-lûgati’l-Arabiyyeti ve mesâilihâ ve süneni’l-Arabi fî kelâmihâ. (1. Baskı). Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbn Fûrek. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hâcib, Cemâleddîn Ebû Amr Osman b. Ömer b. Ebû Bekir. Muhtasar müntehâ es-su’l ve’l-emel fî ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. (1. Baskı)., II Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2006.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Beyrut: Dârü’l-âfâki’l-cedîde, tsz.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddîn Muhammed b. Mekrem el-İfrîkî el-Mısrî. Lisânü’l-Arab. 1. Baskı. Beyrut: Dâr Sâdır, tsz.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalîm el-Harrânî. Mecmû’u fetâvâ Şeyhülislâm İbn Teymiyye. Medine: Mucemme’u’l-melik Fehd, 2004.
• İbnü’l-Münâvî, Abdürraûf. et-Tevkîf alâ mühimmâti’t-teârîf. (1. Baskı). Kahire: Âlemü’l-kütüb, 1990.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1957.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyyât. (2. Baskı). Beyrut: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 1998.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: TDV İSAM Yayınları, 2011.
• Mahmûd Hâmid Osman. el-Kâmûsü’l-mübîn fî ıstılâhati’l-usûliyyîn. (1. Baskı). Riyad: Dârü’z-zâhim, 2002.
• Mecme’u’l-lûga el-Arabiyye. el-Mu’cemü’l-vasît. (4. Baskı). Mısır: Mektebetü’ş-şurûk ed-devliyye, 2004.
• Mecme’u’l-Lûga El-Arabiyye. el-Mu’cemü’l-vasît. Mısır: Mektebetü’ş-şurûk ed-devliyye, 2004.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd en-. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. 1. Baskı. Beyrut: ed-Dirâsâtü’l-insâniyye el-fikrü’l-Arabî, 1979.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed el-. Usûlü’d-dîn. Thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Platon. Kratylos” Diyaloglar I. Trc. Teoman Aktürel. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1983.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyn er-. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. Y.y.: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, tsz.
• Suyûtî, Abdurrahman Celâleddîn es-. el-Müzhir fî ulûmi’l-lûga ve envâ’ihâ. Beyrut: Menşûrâtü’l-mektebeti’l-asriyye, 1986.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî es-. Ref’u’l-hâcib an muhtasari İbni’l-Hâcib. Thk. Ali Muhammed Muavvad - ve Adil Ahmed Abdülmevcud. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, tsz.
• Süyûtî, Celâleddin es-. el-Müzhir. Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, tsz.
• Taceddîn Sübkî, Abdülvehhâb b. Ali - Şeyhülislam Sübkî, Ali b. Abdülkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-minhâc. (1. Baskı)., VII Cilt. Dubai: Dârü’l-buhûs li’d-dirâsati’l-islâmiyye, 2004.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. II: 471-498. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Weiss, Bernard G. “Ortaçağ İslâm Âlimlerinin Dilin Menşei ile İlgili Tartışmaları”. Trc. Adem Yığın 2/25 (2003): 127-135.
• Yıldırım, Zeki. “Kur’ân Işığında Dillerin kaynağı Problemi”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 22 (2004): 88-107.
• Yücel, Muhammet. “ERKEN DÖNEM SASANİLERDE KADIN VE HANEDAN”. Tarih Dergisi / Turkish Journal of History. 61 (t.y.): 25-56.
• Zekiyyüddin Şaban. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). Trc. İbrahim Kâfi Dönmez. (4. Baskı). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2000.