The Value of Shādh Qirāʼāt in Terms of The Common Definition of The Qurʼān

Yıl 2022, Cilt: 13 Sayı: 2, 243 - 267, 31.12.2022

Mehmet Maşuk Acar

https://doi.org/10.51605/mesned.1201963

Cited By: 1

Öz

Shādh qirāʼāts (lit. rare/atypical recitations/readings) have been defined, through out the history, in many different ways. One definition of rare/atypical qirāʼāts has been developed within the framework of the commenly accepted widespread description of the Qurʼān. Which states that the Qurʼān, reached us in tawātur with seven letters and preserved between the two covers of muṣḥaf. This definition, voiced most often by methodologists, labels qirāʼāts that are void of these characteristics as shādh. We can assume, therefore, that the aforementioned scholars have tried to determine that nature of rare/atypical recitations/readings based on their description of the Qurʼān It should be noted, in addition, that methodologists have provided many overlapping difinitions of the Qurʼān among which the most common and comprehensive is the one given above. As can be understood from this description, “being preserved between two covers” and “being passed down in tawātur” are features on which scholars have unaniously agreed in definition of the Qurʼān. Such a description also presupposes the rejection of qirāʼāts that do not posses these two features as shādh. This study, therefore, undertake a detailed analysis concerning the qualification of shādh qirāʼāts as holy divine speech in light of the two stipulations mentioned above. Furthermore, the study tries to examine how effective and decisive these stipulations are in defining the nature of rare/atypical recitations/readings.
This expression, which is used as "دَفّتين" (daffatayn) in the aforementioned definitions and is understood to be used for two covers of the Qurʼān, refers to the covers of the mushafs in the period of the Caliph Osman. Accordingly, the phrase "two covers" should cover all acceptable qirāʼāts interspersed with each muṣḥafs mentioned. However, it should be noted that it cannot be claimed that all qirāʼāts, except for the covers of the muṣḥafs in question, are shādh in the mardūd sense. Because there are ṣaḥīḥ qirāʼāts (imālah, ıshmām, taghlīẓ, etc.) that do not fit between the two covers of the muṣḥafs. In this case, these authentic qirāʼāts that cannot be written down, the shādh qirāʼāts whose three conditions are in place but cannot find sufficient fame, and the mardūds who have the nature of the mevzû and mudraj will all be evaluated in the same status. In short, it should be noted that the two cover entries in the definition of the Qurʼān do not carry a definition of essential nature even for the Qurʼān, it is an temporary situation, so that it is not a sufficient argument to exclude shādh. As a matter of fact, some researchers think that the "two covers" in the definition of the Qurʼān should not be the main adjective of the Qurʼān, but a temporary adjective.
Like the emphasis on "two covers" in the definition of the Qurʼān, the emphasis on "tawātur" is seen as the main point of departure for almost all scholars who deal with the issue of whether shādh qirāʼāts are a part of the Qurʼān. Because according to them, shādh qirāʼāts do not carry the element of tawātur found in the definition of the Qurʼān, since they are āḥād. According to this approach, all āḥād qirāʼāts that do not contain the aforementioned phenomenon of tawātur are evaluated in terms of shādh. However, the fact that a qirāʼāt is āḥād does not cause it to be removed from its ṣaḥīḥ framework. Because if each of the aspects of ṣaḥīḥ qirāʼāts is examined one by one, there is almost no mutawātir qirāʼāt according to the definition of famous and established. The fact that qirāʼāt scholars such as Makkī ıbn Ebī Ṭālib, Abū Shāmah and Ibn alJazarī do not consider the principle of "tawātur" necessary in this regard also supports this claim. As a matter of fact, these scholars especially emphasized that a qirāʼāt that has three conditions and has gained enough reputation should be counted from the Qurʼān, and that it is unnecessary to seek the qualification of mutawātir. In the light of the data obtained, it has been understood that the "between two covers" and "mutawātir" clauses in the definition of the Qurʼān do not have a feature that will lead to rejecting shādh qirāʼāts. As a matter of fact, according to this situation, it has been determined that even these two features do not exist in some authentic qirāʼāts. However, it must be said that evaluating the shādh qirāʼāts through the definition of the Qurʼān is a procedural error in itself. As a result, it should be stated that the content of shādh qirāʼāts cannot be interpreted through the definition of the Qurʼān.

Anahtar Kelimeler

Qurʼān, Qirāʼāt, Shādh, Mutawātir, Definition of the Qurʼān, The Two Covers of the Muṣḥaf

Kur’ân’ın Yaygın Tanımı Açısından Şâz Kıraatin Değeri

Öz

Şâz kıraatler tarih boyunca birçok farklı biçimde tanımlanmıştır. Bu kıraatler hakkında yapılan tanımlardan biri de Kur’ân’ın yaygın tanımı çerçevesinde geliştirilmiştir. Daha çok usulcüler tarafından dillendirilen “Kur’ân, yedi harf üzere, mushafın iki kapağı arasında, mütevâtir olarak gelmiştir.” şeklindeki yaygın tanıma göre, bu vasıfları taşımayan kıraatler şâzdır. Böylece söz konusu âlimler Kur’ân’ın tanımı üzerinden şâz kıraatlerin mahiyetini anlamlandırdıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca söz konusu usulcüler tarafından Kur’ân’a yönelik birçok tanımın yapıldığını, birbiriyle örtüşen bu tanımlardan en yaygın ve kapsayıcı olanının yukarıda aktarılan yaklaşım olduğunu belirtmek gerekir. Aktarılan tanımdan da anlaşılacağı gibi, âlimlerin mevzubahis tanımda birleştikleri hususlar genellikle Kur’ân’ın “iki kapak arasında bulunma” ve “mütevâtir olma” özellikleridir. Bu durumda Kur’ân’ın tanımında mezkûr iki niteliği taşımayan kıraatlerin şâz addedilerek reddedilmeleri öngörülmektedir. Bu özelliklerden hareketle çalışmada, söz konusu iki madde karşısında konumlandırılan şâz kıraatlerin Kur’âniyet vasıflarının detaylı analizi yapılmıştır. Buna bağlı olarak çalışmanın amacı, bahsi geçen iki unsurun şâz kıraatlerin mahiyeti açısından belirleyici olup olmadıklarını çözmeye çalışmaktır.
Söz konusu tanımlarda “دَفّتين” (deffeteyn) şeklinde geçen ve Arapçada Kur’ân’ın iki kapağı için kullanıldığı anlaşılan bu tabir, Hz. Osman zamanında teksir faaliyetiyle ortaya çıkan mushafların kapaklarını ifade etmektedir. Dolayısıyla bu ifade, bahsi geçen mushafların her birine serpiştirilmiş makbûl kıraatlerin tamamını kapsamış olmalıdır. Ancak belirtmek gerekir ki, mevzubahis mushafların kapakları dışındaki tüm kıraatlerin merdûd anlamıyla şaz oldukları iddia edilemez. Zira mushafın iki kapağı dışında kalıp yazıya aktarılamayan (imâle, işmâm, tağlîz vb.) sahîh kıraatler bulunmaktadır. Bu durumda yazıya geçirilemeyen bu sahih kıraatler, üç şartı yerinde olup yeterli seviyede şöhret bulamayan şâz kıraatler ve mevzû ile müdrec mahiyetini haiz merdûdların hepsi aynı statüde değerlendirilecektir. Hâsılı Kur’ân’ın tanımında geçen iki kapak kaydı Kur’ân için bile asli bir mahiyet tanımı taşımadığı, arızî bir durum olduğu, böylece şâz kıraatleri reddetmek için yeterli bir argüman olmadığı belirtilmelidir. Nitekim kimi araştırmacılara göre Kur’ân’ın tanımında yer alan “iki kapak” kaydı ile Kur’an’ın zâtî sıfatı değil arazının kastedilmesi gerektiği öngörülmektedir.
Mevzubahis Kur’ân tanımında yer alan “deffeteyn” gibi “tevâtür” vurgusunun da şâz kıraatlerin Kur’âniyeti konusunu işleyen birçok âlimin temel hareket noktası olduğu müşahede edilmiştir. Zira onlara göre âhâd olması sebebiyle şâz kıraatler, Kur’ân’ın tanımında bulunan tevâtürlük unsurunu taşımazlar. Bu yaklaşıma göre söz konusu tevâtürlük olgusunu barındırmayan tüm âhâd kıraatler şâz kabilinden değerlendirilir. Ne var ki bir kıraatin âhâd olması onun sahîh kıraatlerin çerçevesinden çıkarılmasına sebep olmaz. Çünkü sahîh kıraat rivayetleri özellikle de tariklerinin ihtilaf ettikleri vecihlerin her biri tek tek incelenirse neredeyse –yaygın ve yerleşik tarifine göre mütevâtir kıraat bulunmamaktadır. Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Şâme ve İbnü’l-Cezerî gibi kıraat otoritelerinin bu meyanda tevâtür ilkesini zorunlu görmemeleri de söz konusu iddiayı desteklemektedir. Nitekim adı geçen âlimler üç şartı yerinde olup yeterince şöhret kazanmış bir kıraatin Kur’ân’dan sayılması gerektiğini, mütevâtirlik vasfını aramanın gereksiz olduğunu özellikle vurgulamışlardır. Bu bağlamda elde edilen veriler ışığında Kur’ân’ın tanımında yer verilen gerek “iki kapak arasında bulunma”, gerekse “mütevâtir olma” maddelerinin şâz kıraatleri reddetmeye yol açacak özellikte olmadıkları anlaşılmıştır. Nitekim duruma göre bu iki özelliğin bazı sahih kıraatlerde dahi bulunmadıkları tespit edilmiştir. Mamafih Kur’ân’ın tanımı üzerinden şâz kıraatleri değerlendirmenin de başlı başına bir usul hatası olduğunu söylemek gerekir. Sonuç olarak Kur’ân’ın tanımı üzerinden şâz kıraatlerin içeriğinin anlamlandırılamayacağı belirtilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Kıraat, Mütevâtir, Şâz, Kur’ân Tanımı, Mushaf’ın İki Kapağı

Kaynakça

• Abdüşşekûr, Sâmî Muhammed Saîd. el-Kırââtü’ş-şâzze beyne’r-rivâyeti ve’t-tefsîr ve ese-ruhâ fi’t-tefsîri ve’l-ahkâm. Medîne: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, Kulliyyeti’l-Kur’âni’l-Kerîm, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Adevî, Hamdî Sultan Hasan Ahmed. el-Kırââtü’ş-şâzze dirâse savtiyye ve delâliyye. 2 Cilt. Tanta: Dâru’s-sahâbe li’t-türâs, 2006.
• Ahmed, Hâtim Ahmed. “eş-Şüzûz fi’l-kırâât ve mefhûmühû inde’l-imâm İbn Mücâhid el-Bağdâdî”. Mecelletü Surra Men Ra’â, 13/50 (2017), 1-30.
• Akk, Hâlid Abdurrahman. Usûlü’t-Tefsîr ve kevâ‘idüh. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1986.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf Nüshaları”. (Çevrimiçi): http://www.kuramer.org/documents/test/hz-osman-a-nispet-edilen-mushaf-nushalari-pdf. (Erişim: 14 Eylül 2022).
• Altıkulaç, Tayyar. “Mushaflarda İmlâ Meselesi”. Ircıca Journal (Arapçaya çevrilmiş), 1 (ts.) https://docplayer.biz.tr/56394665-Mushaflarda-imla-meselesi-1.html. (Erişim: 08 Ekim 2022).
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrazzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut-Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1982.
• Aydınlı, Abdullah. “Şâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/385. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr İbnu’t-Tayyib. el-İntisâr li’l-Kur’ân. thk. Muhammed İsâm el-Kudât. 2 Cilt. Ammân: Dâru’l-Feth-Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2001.
• Bayraktutan, Osman. Kırâatlerde Âhâd Kavramı. Ankara: Gece Akademi Yayınları, 2019.
• Bâzmûl, Muhammed b. Ömer. el-Kırâat ve eseruhâ fi’t-tefsîr ve’l-ahkâm. Riyâd: Câmi‘atü Ummi’l-Kurâ Külliyyetü’d-da‘ve ve Usûli’d-dîn, 1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübra. thk. Abdullah b. Ab-dülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kâhire: Merkezu Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2011.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü’l-hucce fî tesbîti’n-nübüvve (Resâilü’l-Câhız içinde). thk. Abdüsselâm M. Hârun. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Hancî, 1964.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzi. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfü’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-lüğa ve sihâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Ab-dülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Kitabü’t-tâ‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle 1985.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Me‘âlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Çakıcı, İrfan. Şâz Kıraatler ve Tefsire Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâzz Kavramı -Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Ger-çek Anlamının Tespitine Dair –”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 7/2 (2007), 57-110.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muh-yiddin el-Meys Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfu fudelâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-arba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mehera. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım (Ebû Muhammed) Şihâbüddîn Abdurrahman b. İsmâîl el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin tata‘allaku bi’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Tayyar Al-tıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdr, 1975.
• Ensârî, Abdü’l-Alî Muhammed b. Nizâmüddîn. Fevâtihu’r-rahamût bi Şerhi Müsellemi’s-subût. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• Ertürk, Mustafa. “Haber-i Vâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/349-352. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasan b. Abdülğaffar. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. thk. Bedrüddîn Kah-veci-Beşir Coycati. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1984.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʻayn. thk. Ab-dülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Ferrûh, Mahmûd Salâh Muhammed. el-Kırââtü’ş-şâzze ‘inde’l-usûliyyîn ve eseruhâ fi’htilâfi’l-fukahâ. Gazze: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Manhûl min ta‘lîkâti’l-usûl. thk. Mu-hammed Hasan Heytû. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır-Dımaşk, Dâru’l-Fikr, 3. Ba-sım, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdüsse-lam Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Hanay, Necmettin. “Şâz Kıraat Olgusuna Taberî Vechesinden Bir Bakış”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslâmî Fakültesi Dergisi, 4/8 (Aralık 2017), 291-296.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Kahire: Mektebetu ve Matba‘atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1966.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îdâhi ‘anhâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Mu‘cemu mekâyîsi’l-lüğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tevzîhi Nuhbeti'l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Abdullah b. Dayfillah er-Rahîlî. b.y.: y.y., 3. Basım, 2021.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed. Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh ‘alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 2002.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerram. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1993.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire. Dâru’l-Maârif bi Mısr, 2. Basım, 1972.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed. Mecmû‘u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mecmeu‘l-Melik Fehd, 1995.
• İbnü’d-Dehhân, Ebû Şucâ‘ Muhammed b. Ali b. Şuayb Fahruddin. Takvîmü’n-nazar fî mesâilin hilâfiyyetin zâi‘a ve nebezin mezhebiyyetin nâfi‘a. thk. Sâlih b. Nâsır b. Sâlih el-Huzeym. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Alî. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 5. Basım, 2016.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Alî. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Alî. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Muhammed Temîm ez-Zağbî. Cidde: Dâru’l-Hudâ, 1994.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû ‘Amr Cemâlüddîn Osmân. Münteha’l-vusûl ve’l-emel fî ‘ilmeyi’l-usûli ve’l-cedel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed Ebî Bekr. Latâifü’l-işârât li funûni’l-kırâât. thk. Âmir es-Seyyid Osmân-Abdüssabûr Şahîn. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1972.
• Kattân, Mennâ‘ b. Halil. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kurân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 3. Basım, 2000.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed Şemsuddin. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-berdunî-İbrahim Atfiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/242-248. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Mekkî, b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-İbâne ‘an ma‘âni’l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Mısır: Dâru Nahda, 1977.
• Mes’ûl, Abdül‘alî. el-Kırââtü’ş-şâzze devâbituhâ ve’l-ihticâcu bihâ fi’l-fıkhi ve’l-‘Arabiyyeti. Riyâd-Kahire: Dâru İbn Kayyim-Dâru İbn Affân, 2008.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-‘Alâ Muhammed Abdurrahman. Tuhfetü’l-Ahvezî bi şerhi Câmi‘i’t-Tirmizî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Müflih, Muhammed Ahmed vd. Mukaddimât fî ‘ilmi’l-kırâât. Ammân: Dâru Ammâr, 2001.
• Nas, Havva Nur. İbn Cinnî’nin el-Muhteseb İsimli Eseri Bağlamında Şâz Kıraâtlere Yaklaşımı ve Şâz Kıraâtleri Delillendirmesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Nesefî, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. el-Menârü’l-Envâr. İstanbul: el-Matbaatü’l-Mirkat, ts.
• Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdullah Hâkim. Ma‘rifetü ‘Ulûmi’l-hadis. thk. es-Seyyid Mu-azzam Hüseyn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1977.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ali. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr. thk. Mecdi Muhammed Surûr Sa‘d Bâslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Önder, Muharrem. “Şâz Kıraatlar ve İslâm Hukuku Açısından Değeri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 7/13 (2009), 163-194.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-ğayb, (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1999.
• Rizku’t-Tevîl, es-Seyyid. Medhal fî ‘ulûmi’l-kırâât. Mekke: el-Mektebetü’l-Faysaliyye, 1985.
• Sâlim, Muhammed İbrahim Muhammed. Ferîdetü’d-dehr fî te’sîli ve cem‘i’l-kırâât. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beyâni’l-‘Arabî, 2003.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Abdüssamed Alemüddîn. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Abdülhak Abdüddâyim Seyfü’l-Kâdî. 2 Cilt. Beyrut: Muessese-tü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1999.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. Kavâti‘u’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Ebû Bekr b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şuayb el-Arnaût-Mustafa Şeyh Mustafa. Beyrut: Müessese-tü’r-Risâle, 2013.
• Şakir, Ahmed Muhammed. el-Bâ‘isü’l-hasîs Şerhu İhtisâri ‘Ulûmi’l-hadîs. b.y.: Dâru İbni’l-Cevzî, 2014.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Abdillah. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakki min ‘İlmi’l-usûl. thk. eş-Şeyh Ahmed Azzû ‘Anâye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1999.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdul-lah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Teftâzânî, Sadüddin Mesud b. Ömer. et-Telvîh ‘ala’t-Tevdîh li metni’t-Tenkîh. 2 Cilt. Kâhi-re: Matba‘atü Muhammed Alî Sabîh ve Evlâdüh, 1957.
• Tehânevî, Muhammed Alî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn. thk. Alî Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mek-tebetü Lübnân, 1996.
• Temel, Ali. “İbn Kuteybe’nin Kırâat İlminin Bazı Problemli Konularına Yaklaşımı”. Usul Araştırmaları Dergisi, 34/34 (2020), 228-254.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Süleyman Necmeddîn. Şerhu Muhtasari’r-Ravda. thk. Abdullah b. Ab-dü’l-Muhsin et-Turkî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınla-rı. 2005.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Tanımları Bağlamında Kur’ân-Kırâat Özdeşliği”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 15/2 (2015), 221-253.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübî, 1994.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdü’l-Azîm. Menâhilü’l-irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 3. Basım, 2006.