İmam Dârimî’nin Sünen’inde Ahlâkî Yön

Yıl 2023, Cilt: 14 Sayı: 1, 42 - 59, 30.06.2023

Asmaa Al Bogha

https://doi.org/10.51605/mesned.1265621

Öz

Öz: Bu araştırma Sünen isimli eseri çerçevesinde İmam Dârimî’nin ahlaki yönünü tespit etmeye çalışmaktadır. Muhaddisler hadisleri insan davranışlarına yön veren bir ölçüt olarak görmektedir. Bu manada Hz. Peygamber’e uyan Müslüman bir kişi, içsel bir farkındalık içerisinde kalarak; davranışlarını kontrol edebilir. Bu da insanın ahlâk bakımından ilerlemesine engel olan kötü huylardan kurtulmasına vesile olur. Dolayısıyla muhaddis araştırmasını bölümlere ayırırken, hükümleri tespit ederken ve hadisleri seçerken Müslümanın yaşaması gereken hayata dair İslâmî bir bakış açısı yansıtır. İmam Dârimî’nin ahlaki şahsiyeti, mukaddime bölümünde merfû ve mevkûf rivayetlerle ilgili görüş ve gizli mesajlarında ortaya çıkar. Dârimî, ahlak sistemini bu esaslar üzerine kurmuştur. İçeriklerin gerekli tahlilleri yapıldıktan sonra çeşitli bölümlere ayırılmıştır. Müellif, cahiliye ahlâkına dönmekten uzaklaştırmak, Hz. Peygamber sevgisini yüreğimize yerleştirmek, hayatımızda güzel örneği öne çıkarmak için araştırmanın birinci aşamasında psikolojik güdülerle ilgilenmiştir. İkinci aşamada ise İslam ahlâkının kaynağı, güzel ahlâka yöneltecek sahîh gerekçeler ile Kur'ân ve sünnetteki sabit kaynaklarda ortaya çıkan ahlâk ilkelerinin üzerinde durmuştur. Üçüncü aşamada ahlâkı kapsayan bilginin önemini vurgulayarak, âlimlere tabi olmanın ve onların yolundan gitmenin önemine işaret etmiştir. Dördüncü de niyetler, ahlâkın iç yüzü ve ilme uygun amelin yapılmasının gerekliliğinden (vucûbiyet) bahsetmiştir. Beşincide şehvete uymak ve Hz. Peygamber’e karşı gelmek gibi ahlâkî aykırılıklara karşı uyarmış, dalaletten sakınmaya çağırmıştır. Altıncı aşamada ise âlimlerin ahlâkından bahsetmiştir. Araştırmada ahlâkî değerleri ruha kazandırmak ve yerleştirmek için sadece bilmenin yeterli olmadığı, bu duyguları yerleştirecek iradeye doğru iten duygusal bir motor olması gerektiği sonucuna varılmıştır. İnsan zamanla ahlâkî görevler üstlenip bunları yaşamına yansıttığında, ahlâklar yavaş yavaş alışkanlık haline gelir ve kişiye kolay gelmeye başlar. Vicdanı donatan, Allah’a duyulan iştiyakı artıran manevi hazırlığın göz ardı edilmesi, İslam toplumunu şeriattan ayırmaya yol açar; insanın gerçeği ile kendisine sunulan hükümleri birbirinden ayıran derin bir uçurum oluşturur ve neticede insan bir tarafta yaratıcının ona teklif ettiği hükümler ise başka bir tarafta kalır. Duyguları Allah'a ve Resul’üne yöneltmeden Kitap ve sünnetten gelen ilahi hükümleri tesis etmek (uygulamak) bir hatadır. Bu nedenle Dârimî, hadis ve rivayetlere dayanarak ahlâkî değerleri hükümlerle ilişkilendirmiştir. Sadece ahiret azabıyla korkutmak, tehdide dayanmak veya sadece İslam'ın faziletleri hakkında bilgi vermek, kişiyi ideallere ve güzel ahlâka yönlendirmede istenilen sonuçların elde edilmesi için yeterli değildir. Hz. Peygamber’in şahsında en güzel ahlâkî örneklerin mevcudiyeti, İslâm’ın davet ettiği her bir güzel ahlâkın tatbikinin mümkün olduğuna delalet eder. Bu durum da şeriatin kemalindendir. Şeriat hükümleri ahlâkî bir temelden yoksun olursa, boş bir içerik yapısı haline gelir. İslam ahlâk bilimi, Kur'an ve sünnetteki yerleşik delillere dayanan bir din bilimidir. Bu sebeple İslam hukukunun ahlâk alanındaki hükümlerinde hiçbir amaçla ve hiçbir koşulda değişikliğe yer yoktur. Ahlâkî açıdan yaşanabilecek kaos ise, Hz. Peygamber’in sünneti ve metoduna uymaktan uzaklaşma sebebiyle oluşur. İslamî ilimler ahlâkî temellerin önemli bir unsurunu oluşturur ve Allah bu temelleri söz ve fiillerden önce emretmiştir. İslam'da ahlâkî davranış, içsel duygularla ilgilidir. Bundan ötürü bir fiilde esas olan niyet ve fiile iten sebeptir. İslam’da ahlâk fikir ve teoriden ibaret olmayıp, eylem ve davranışı da kapsar. Asıl amaç, kuralların teorik olarak bilinmesi değil, bilinen teorinin uygulanmasıdır. Heves, Müslümana isabet eden, onu haktan alıkoyan bir afettir. Çünkü hevaya uymak, kişiyi kötülüğe sevk edip, hayırdan uzaklaştırır. Sonra da kişi ahlâk ve güzel huylardan uzak olur. İlim ehli ise, ahlâk ve amel bakımından bilimin gerektirdiği şeylerle vasıflandırılmalıdır. Çünkü ilim ehli, güzel ahlâkla vasıflandırılmaya ve kötü ahlâkın her çeşidinden uzak olmaya layık olan kimselerdir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ahlâk, Dârimî, Psikolojik güdüler, Ahlâkî aykırılıklar.

The Ethical Aspect of Imam ad-Darimi's Sunan

Öz

Summary: In this research, it has been tried to determine imam al-Darimi's ethical aspect based on his sunan. Muhaddis see hadiths as a criterion that guides human behavior. In this sense, A Muslim person who obeys the Prophet, remaining in an inner awareness can control his/her behavior. Thus, this helps people to get rid of bad habits that prevent his/her from progressing in terms of morality. Therefore, when dividing the research of hadith, determining the rulings and choosing the hadiths, it reflects an Islamic perspective on the life that a Muslim should have The moral personality of Imam Dârimi is revealed in his views and secret messages about the merfû and mewkûf narrations in the introduction section. Dârimî has established his moral system on these principles. After the necessary analyzes were made, the contents were divided into various sections. In the first stage of the research, the author was in endeavor to prevent us fromreturning to the morality of ignorance, and he is interested in psychological motives in order to place the love of the Prophet in our hearts and to highlight the beautiful example in our lives. In the second stage, he is interested in the source of Islamic morality, the sound reasons that would lead to good morals and ethical principles that appear in the stanle sources in the Qur’an and Sunnah. In the third stage, he emphasizes the importance of knowledge including morality and points out the importance of following the scholars and their path. In the fourth stage, he talks about intentions, the inner face of morality, and the necessity of doing action in accordance with knowledge. In the fifth stage, he warns against moral contradictions such as disobeying the Prophet and following the lust and avoid heresy. In the sixth stage, he talks about the morality of scholars. In the research, it has been concluded that knowing and placing moral values in the soul is not enough, that there must be an emotional engine that pushes these emotions towards the will to place them. It is a mistake to establish (apply) the divine decrees coming from the Book and the Sunnah without directing the emotions to Allah and His Messenger. For this reason, Dârimi has associated moral values with decrees based on hadiths and narrations. The existence of the best moral examples in the person of the Prophet indicates that it is possible to apply every good morality that Islam calls. Islamic ethics is a science of religion based on established evidence in the Qur'an and Sunnah. For this reason, there is no room for change in the moral provisions of Islamic law for any purpose and under any circumstances. The chaos that can be experienced in terms of morality occurs due to the disobedience of following the Sunnah and method of the Prophet. Islamic sciences constitute an important element of moral cornerstones and Allah has ordered these cornerstones before words and actions. Ethical behavior in Islam is about inner feelings. Therefore, the main thing in an action is the intention and the reason that leads to the action. Ethics in Islam does not only consist of ideas and theory, but also includes action and behavior. The main purpose is not to know the rules theoretically, but to apply the known theory. The people of knowledge are those who should be qualified with what science requires in terms of morals and deeds.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ethic, Darimi, Psychological motives, Moral violations

الجانب الأخلاقي عند الإمام الدارمي في سننه

Öz

يركز البحث على إبراز الجانب الأخلاقي عند الإمام الدارمي في سننه، حيث نظر المحدثون إلى الحديث على أنه المعيار الديني الذي يضبط السلوك الإنساني، فمن خلال الاقتداء برسول الله صلى الله عليه وسلم يبقى المسلم في حال من الوعي الداخلي والضبط السلوكي، وهو ما يؤدي إلى التخلص من العادات السيئة المعرقلة للتقدم الأخلاقي الإنساني، إذ إن المحدث عندما يبوب أبوابه، ويخلل أحكامه كتابه، وينتقي أحاديثه، يرسم تصوراً إسلامياً للحياة التي على المسلم أن يعيشها. وقد برزت شخصية الإمام الدارمي الأخلاقية في المعاني والرسائل الخفية التي بثها من خلال الآثار المرفوعة والموقوفة في مقدمته، مؤسساً بذلك منظومته الأخلاقية (فِكرُهُ)، والتي قسمتها بعد تحليل موضوعاتها إلى محاور متنوعة. المحور الأول ارتبط بالدوافع النفسية التي تثبت الدعائم الإيمانية لتقبل التشريعات، كالتنفير من العودة إلى أخلاق الجاهلية، وذِكر صفات وأخلاق النبي عليه الصلاة والسلام، لزرع محبته في قلوبنا من جانب، ومن جانب آخر إبراز القدوة الحسنة في حياتنا. والمحور الثاني تكلم عن منشأ الأخلاق الإسلامية والموجه الصحيح لها والذي يتجلى بالمصادر الثابتة في القرآن والسنة. والمحور الثالث أكّد على أهمية العلم الذي يحوط الأخلاق، وبيّن أهمية اتباع العلماء والسير في طريقهم. والرابع تكلم عن النوايا والوجه الداخلي للأخلاق، ووجوب اقتران العلم بالعمل. والخامس حذر فيه من المخالفات الأخلاقية كاتباع الهوى ومخالفة الرسول صلى الله عليه وسلم، ودعا إلى اجتناب البدع. والسادس تحدث عن أخلاقيات أهل العلم. وقد خلص البحث إلى أنه لا يكفي مجرد معرفة القيم الأخلاقية لاكتسابها وترسيخها في النفس، إذ لا بد من محرك عاطفي يدفع باتجاه تلك الإرادة، فحين يأخذ الإنسان على عاتقه واجبات أخلاقية يقحمها في حياته مع الزمن تصبح تلك الأخلاق تدريجياً ميسورة الأداء كالعادات. وإن إغفال الإعداد الروحي الذي يهذب الوجدان ويثير الأشواق إلى الله، ينتج عنه فصل المجتمع الإسلامي عن الشريعة، ويتسبب في إيجاد هوة عميقة تجعل واقع الإنسان منعزلاً عما يلقى إليه من أحكام، فيصبح الناس في طرف، والأحكام في طرف آخر. فمن الخطأ تقرير أحكام إلهية مصدرها الكتاب والسنة دون توجيه المشاعر إلى الله والرسول، لذا عني الدارمي بربط القيم الأخلاقية مع الأحكام بناء على الأحاديث والآثار التي بين يديه. وإن الاعتماد على أسلوب التخويف والترهيب من عذاب الآخرة، أو مجرد تقديم المعلومات عن مزايا الإسلام لا يكفي لتحقيق النتائج المرجوة في توجيهها إلى المثل العليا والقيم الخُلقية. وإن من كمال شريعتنا وجود القدوة المتمثلة بشخص سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم، ووجود هذه القدوة يجسد لنا القناعة بأن ما من خُلق دعا إليه الإسلام إلا وهو ممكن التطبيق. وإن أحكام الشريعة إذا افتقرت إلى الأساس الخلقي أصبحت هيكلاً فارغاً من المضمون. وإن علم الأخلاق الإسلامية علم ديني يعتمد على مصادره الثابتة في القرآن والسنة وليس ثمة مجال للتغيير في أحكام الشريعة الإسلامية في مجال الأخلاق. وما قد يحصل من انفلات أخلاقي سببه البعد عن اتباع السنة. وإن العلم يشكل أساساً هاماً من الأسس الأخلاقية وقد أمر الله به قبل القول والعمل. كما أن السلوك الأخلاقي في الإسلام يتصل بالمشاعر الباطنية، لأن العبرة في أي عمل هي النية والباعث عليه. والأخلاق في الإسلام عمل وسلوك وليست مجرد أفكار ونظريات، فليس الغرض الحقيقي هو العلم نظرياً بالقواعد بل تطبيقها. والهوى آفة تعتري المسلم فتصده عن الحق، وتدعوه للشر وتبعده عن الخير، وبالتالي البعد عن الأخلاق والخصال الحميدة. وعلى أهل العلم الاتصاف بما يدعو إليه العلم من الأخلاق والأعمال، لأن أهل العلم أحق الناس بالاتصاف بالأخلاق الجميلة والتخلي من كل خلق رذيل.

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh. Aḫlâḳu ehli’l-Ḳurʾân. Bayrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424-2003.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. 45 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Âlûsî, Eyser Fâik el-Hasenî. el-Ahlak fi’l-kitabi ve’s-sünne. el-Enbâr: y.y., ts.
• Aydınlı, Abdullah. “Dârimî Abdullah b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/494-495. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuʿabü’l-îmân. 14 cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 1423/2003.
• Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhü'l-Buhârî. thk. Mustafa el-Buğâ. 7 cilt. Beyrut, Dâr İbn Kesîr, 1407/1987.
• Çağrıcı, Mustafa. “Hevâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/274-276. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Danışman, Nafiz. "Cahiliyye Kelimesinin Mana ve Menşei". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1-4 (1956), 192-197.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. 2 cilt. b.y.: y.y., 1436/2015.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “Niyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/169-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. 4 cilt. Bayrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, ts.
• Erul, Bünyamin. “Hz. Peygamber’in Risalet Öncesi Hayatına Farklı Bir Yaklaşım”. Diyanet İlmî Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) özel sayısı (2000), 33-66.
• Esed, Muḥammed. el-İslâmu aʿlâ müfteraḳi’ṭ-ṭuruḳ. Bayrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Fayda, Mustafa. “Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/406-421. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Görmez, Mehmet. “Ahlâk ve Hadis”. İslâm’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri. 577-586. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Habenneke, Abdurrahmân Hasan Meydânî. el-Aḫlâḳu’l-islâmiyyetu ve ususuhâ. Şam: Dâru'l-Kâlem, 1420/1999.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. Riyad: Mektebetü’l-Maʿârif, ts.
• Hatîb, Ebu Bekir Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîḫu Bağdâd. 16 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Ḥüseyn, İmâd Ali Abdussemiʿ. “Aḫlâkiyyâtu mihnetu’t-tedrîsi fî türas̱i’l-muḥaddis̱în”. el-Mecelletu'l İlmiyyetu li-Külliyyeti'l-Âdâb Asyut Üniversitesi 25/81 (2022), 119/198.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm. 2 cilt. Suudi Arabistan: Dârü İbnü’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379/1959.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 cilt. Hindistan: Matbaatü Dâiretü’l-maârifi’n-nizâmiyye, 1326/1908.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1411/1991.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzili “iyyâke naʿbüdü ve iyyâke nesteʿîn”. Bayrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1416/1996.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen İbn Mâce. 2 cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Mecmûʿi fetâvâ. 35 cilt. Suudi Arabistan: Mecmaʿu'l-Melik Fehd li-Tıbâati'l-Mushafi'ş-Şerif, 1416/1995.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. 9 cilt. Suudi Arabistan: Camiatü`l-İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’l-Medînî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdillâh b. Ca‘fer b. Necîh es-Sa‘dî. ʿİlelü İbnü’l-Medînî. Bayrut: el-Mektebi’l-İslâmî,1440/1980.
• İbnü’ṣ-Ṣalâḥ, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Nûreddin Itr. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1406/1986.
• Kahtânî, Saîd b. Ali b. Vehf. el-Aḫlaḳu fi’l-islâmi fî żavi’l-kitâbi ve’s-sünneti ve âs̱âri’s-ṣaḥâbe. Riyad: Mektebetü Melik Fehd el-Vataniyye, 1436.
• Kar’uş, Keydî v.d. el-Aḫlaḳ fi’l-islâm. Amman: Dâru’l-Minhâc, 1422/2001.
• Kavaklıoğlu, Mahmut. “Hadis Edebiyatında Kitabu’l-Edeblerle İlgili Bir Değerlendirme“. EKEV Akademi Dergisi 3/2 (2001), 149-174.
• Mahmud, Abdülmecid. el-İtticâhâtü’l-fıḳhıyye iʿnde eṣḥābi’l-ḥadîs fi’l-ḳarni’ s̱- s̱âlis̱i’l-hicrî. Mısır: Mektebetü’l-Hanci, 1399/1979.
• Melîhî, Yaḳub. el-Aḫlaḳu fi’l-islâmi mea muḳareneti bi’d-deyânâti’s-semâviyyeti ve’l-aḫlaḳi’l-vaḍ’iyye. Müessesetü’s̱-s̱eḳāfâti’l-câmiiʿyye, 1405/1985.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc en-Nisâbûrî. Ṣaḥîḥu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-türâsi'l-Arabî, ts.
• Seyf, Ahmed Muhammed Nur. Min âdâbi’l-muḥaddis̱în fi’t-terbiyeti ve’t-ta‘lîmi. Birleşik Arap Emirlikleri: Dârü’l-Buḥûs̱ lid-Dirāsetil İslâmiyye ve İhyâi't-türâs, 1423/2003.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevâvî. Riyâd: Dâru Taybe, ts.
• Şâmî, Rızıḳ Yusuf Ali. “Cuhûdu’l-muḥaddis̱în fî te’sisi ilmi’l-aḫlaḳ fi’l-İslâm”, Mecelletü Külliyyeti Dâri’l-ulûm 2/2 (1999), 151-183.
• Teftâzânî, Ebü’l-Vefâ Muhammed el-Guneymî. Medḫal ile’t-taṣavvufi’l-İslâmî. Kahire: Dâru's̱-S̱eḳāfât, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1418/1998.
• Toprak, Sermin. Hadîs Literatüründe Kitâbü’l-Ahlâklar. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 2006.
• Tülücü, Süleyman. "Cahiliyye Kelimesinin Mana ve Menşei". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/4 (1980), 279-285.
• Yalçın, Mikdat. et-Terbiyetü’l-aḫlaḳiyyetü’l-İslâmiyye. Riyad: Dârü Âlemi'l-Kütüb, 1423/2002.
• Yemenî, Hüseyin b. Mansûrbillâh el-Kâsım b. Muḥammed. Âdâbu’l-ulemâ ve’l müteaʿllimîn. b.y: y.y, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 18 cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1427/2006.