Ömer Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tefsîr’inde Kuşeyrî’ye Yapılan Atıflar

Yıl 2023, Cilt: 14 Sayı: 1, 21 - 41, 30.06.2023

Ahmet Nair

https://doi.org/10.51605/mesned.1285887

Öz

Nüzûlünden itibaren Kur’ân-ı Kerim tefsirinde her disiplinin ağırlık verdiği bir boyut vardır. Fakihler, Kelâm bilginleri ve İslâm filozofları Kur’ân’ı entelektüel bir yaklaşımla tefsir ederken, Tasavvuf ehlinin temsilcileri ise Kur’ân’ı sezgisel ve duygusal bir yaklaşımla tefsir etmeyi tercih etmişlerdir. Mutasavvıflara göre, Kur’ân ayetlerinin herkes tarafından anlaşılan anlamları olduğu gibi yalnızca nefsini terbiye edip ruhunu arındıranlara açılan sırları da vardır. Kur’ân ayetlerinin zahir anlamlarının dışında ikincil anlam olarak ortaya konulan bu yorumlara işârî tefsir denilir. Bu karakterde tefsir yazanlardan biri de hocası Sülemî (ö. 412/1021)’nin izinden giden Kuşeyrî (ö. 465/1072)’dir. Letâifu’l-işârât adlı tefsiri yazan Kuşeyrî’nin amacı, tasavvuf erbabının şeriatın zahirine aykırı görünen sûfî yorumlarını ehl-i sünnet çerçevesi içine oturtmaktır. Bu yorumların büyük çoğunluğunun şeriatın zahirine aykırılık içermemesi, onun tefsirini ayrıcalıklı kılmış ve emsallerine göre daha çok hüsnü kabul görüp yaygınlaşmasını sağlamıştır. Tasavvufî tefsir yazanların amacı, kâinatta Allah’tan başka her şey bir gölge olduğu için, kendilerini onlardan arındırmak ve hakîki varlık olan Allah’ta yok olmaktır. Bu hedefe ulaşabilmek için kendi nefsi de dahil aile, çoluk-çocuk her şeyden vazgeçmek gerekir. Kuşeyrî, başlattığı bu metotla kendisinden sonra aynı yolu izleyen kimi alimlere de örnek olmuştur. Karahanlılar döneminin müfessir, fakih, muhaddislerinden olan Ömer en-Nesefî de rivayet ve dirayet metotlarını birleştirerek et-Teysîr fi’t-tefsîr adlı eserini kaleme almıştır. Nesefî, tefsirini Mukatil, Ferrâ, Taberî, Zeccâc ve Sâlebî gibi müfessirlerden yaptığı alıntılarla zenginleştir-miştir. Kelâmî meselelerde Hanefî çizgiyi takip eden Mâtüridî’den, tasavvufî konularda ise Kuşeyrî’den işârî nakillerde bulunmuştur. Bu nakillerin Allah’ın fiilleri, kulları üzerindeki tasarrufları, Kur’ân’da insanların ve mü’minlerin özellikleri, iman, ihsan, ihlas ve istikâmetle ilgili ayetlerde yoğunlaştığı görülmektedir. Ayrıca ibadet ve ahkâma dair buyruklar, kıssalar, Hz. Muhammed’e (a.s.) yönelik ayetler, övülen ve yerilen davranışlar aktarılan diğer konular arasındadır. Nesefî, Kuşeyrî’den aktardığı yorumlara çoğunlukla kendi düşüncelerini eklememiştir. Hanefî-Mâtüridî itikadı çerçevesinde ve tasavvufun hoşgörüsüyle bulunduğu coğrafyada yeni yayılmaya başlayan İslâm dinini yöre halkına sevdirmek için tefsirinde bu işârî, sûfî ve zühde dayalı yorumları nakletmiş olmalıdır. Bu çalışmada Letâifu’l-işârât ve et-Teysîr fi’t-tefsîr’den genel hatlarıyla bahsedilmiş, Allah Teâlâ’nın fiilleri, insanlardan yapmasını istediği emirler ve tasavvuf erbabının üzerinde daha fazla durduğu iman, İslâm, ihlas, ihsan ve istikâmet ile ilgili âyetlerden örnekler seçilerek iki eserdeki işâri tefsir yaklaşımı incelenmiştir. Ayrıca peygamberler başta olmak üzere Kur’ân’da insanlara örnek olarak anlatılan kıssalar ve bazı mukatta harflerinin İşârî tefsirine dair Nesefî’nin Kuşeyrî’den aktardığı yorumlara yer verilmiştir. Nesefî’nin sistematik olarak daha çok Kuşeyrî’nin Letâifu’l-işârât’ından yaptığı işârî alıntılar bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Amacımız başka açılardan ele alınan Nesefî tefsirinin görebildiğimiz kadarıyla henüz değinilmemiş işârî boyutunu ortaya koymak ve eserdeki Kuşeyrî etkisini ilim çevrelerinin dikkatlerine sunmaktır. İncelemek için tefsirden örnek olarak seçtiğimiz ayetlerin, Kur’ân’da en çok değinilen konulardan olmasına dikkat etmeye çalıştık. Aynı zamanda tasavvuf disiplininin temel amacının, güzel ahlâk sahibi hem yaratıcısına hem de çevresindeki varlıklara karşı sorumluluğunun bilincinde olan erdemli bireyler yetiştirmek olduğu için bu minvaldeki ayetleri daha çok tercih ettik. Nesefî’nin tefsiri oldukça yoğun işârî nakilleri içerdiğinden tespit ettiğimiz yorumlardaki tekrarları azaltmak için genellikle örnek birkaç cümle ile yetinmek durumunda kaldık. Tefsirinde âyetleri fenâ fillah düşüncesiyle ele alan Kuşeyrî’nin yorumlarıyla Nesefî’yi çok büyük oranda etkilediği kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İşâri tefsir, Kuşeyrî, Ömer Nesefî, et-Teysîr fi’t-tefsîr.

Teşekkür

Derginizin İlkbahar sayısında yayınlanmak üzere dikkate almanızı istirham ederim. Teşekkürler.

REFERENCES TO AL-QUSHAYRI IN ET-TEYSÎR Fİ’T-TEFSÎR BY UMAR AL-NASAFI

Öz

Since their inception, every discipline has had a point of emphasis in their tafsir of the Qur'an. While faqihs, Kalam scholars, and Islamic philosophers interpreted the Qur'an intellectually, representa-tives of Sufism chose to interpret the Qur'an intuitively and emotionally. According to the mutasawwif, the ayahs of the Qur'an possess meanings that may be comprehended by anybody, as well as secrets that are revealed only to those whose nafs is disciplined and soul purified. These interpretations, which provide a secondary meaning aside from the apparent meanings of Qur'anic ayahs, are referred to as ishari tafsir. Al-Qushayri, who followed in the footsteps of his mentor al-Sulami, is among those who produced tafsir in this script. The aim of al-Qushayri, who wrote the tafsir titled Lata'if al-isharat, was to situate the interpretations of the Sufis, which seemed to be contradictory to the Shari'ah, within the framework of the Ahl as-Sunnah. The fact that the large majority of these interpretations did not conflict with the aspects of sharia placed privilege on his tafsir and caused it to receive more good reception and popularity compared to its equals. The objective of individuals with this comprehension is to purify themselves from everything in existence other than Allah, as they are a mere shadow, and to succumb into Allah, the true entity. Through this method he introduced, al-Qushayri set an example for certain scholars who followed the same path after him. Umar al-Nasafi, one of the interpreters, jurists and narrators of the Qarakhanid period, wrote the work titled at-Taysir fi't-Tafsir by combining the methods of riwaya and diraya. Al-Nasafi enriched his tafsir with quotations from mufassirs such as Muqatil, Tabari, al-Farra, Zajjaj, and Sa'labi. He made ishari references originating from Māturīdī, who followed a Hanafist direction, in apostrophic sub-jects, and from al-Qushayri on subjects related to sufism. It is observed that these narrations are focused on the acts of Allah, His dispositions over His servants, the characteristics of individuals and mumins in the Qur'an, and ayahs related to iman, ikhlas, ihsan and Istiqamah. Furthermore, commands and parables on ibadah and ahkam, ayahs concerning the Prophet Muhammad (PBUH), and praised and condemned behaviors are among the other topics that are narrated. Al-Nasafi mostly excluded his personal views from the interpretations he conveyed from al-Qushayri. He must have transmitted these ishari interpretations in his tafsir in order to promote Islam, which had recently begun to spread, to the locals within the framework of the Hanafi-Māturīdī creed and the tolerance of Sufism. In the present study, Lata’if al-isharat and at-Taysir fi’t-Tafsir are discussed in general terms, examples of ayahs related to the acts of Allah, His commands to people, and the ayahs related to iman, İslam, ikhlas, ihsan and Istiqamah emphasized by the Sufis are compiled and the ishari tafsir approach in the two works is analyzed. Additionally, al-Nasafi's comments on the parables narrated in the Qur'an as examples for people, especially the prophets, and the commen-taries of al-Qushayri on the ishari tafsir of certain muqatta letters are discussed. The ishari quotes that Nesefî systematically made mostly from Kuseyrî's Letâifu'l-işârât constitute the subject of this study. Our aim is to reveal the ishari dimension of Nasafî tafsir, which has been handled from other angles, as far as we can see, and to bring the Kuseyri influence in the work to the attention of scientific circles. One of the motives that guided us here was to turn to the verses about the concepts that the Qur'an uses to build a believer. At the same time, since the main purpose of the discipline of Sufism is to raise virtuous individuals who have good morals and are aware of their responsibility to both their creator and the beings around them, we have preferred the verses in this manner more. Since the tafsir of Nasafi contains very intense ishari transfers, we generally have had to be content with a few sample sentences in order to reduce the repetitions in the interpretations we identified. It has been concluded that al-Qushayri, who approached the ayahs in his tafsir with the idea of fana fillah, influenced al-Nasafi to a great extent with his interpretations.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ishari tafsir, al-Qushayri, Umar al-Nasafi, at-Taysir fi’t-Tafsir.

Kaynakça

• Akpınar, Ali. “İşari Tefsir ve Kuşeyri'nin Besmele Tefsiri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. Ankara: 3/9 (2002), 53-92.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “Nesefi, Necmeddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/571-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. Ebû Hafs Ömer en-Nesefî (öl. 537/1142) “et-Teysîr fi’t-Tefsîr” Adlı Eserinin Tahlîli ve el-Bakara Sûresi’nin Tenkidli Neşri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
• Ateş, Süleyman. “Hakâiku’t-tefsîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/163-165. İstanbul: TDV Yayınla-rı, 1997.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998.
• Bekiroğlu, Haydar. “Kuşeyrî’nin Letâif’inde İşârî Anlam Dünyası”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-gisi. 6/12 (2017), 89-119.
• Can, Melike. Ömer Nesefi Tefsirinde Hacc sûresi'nin Tahkik ve Değerlendirmesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Çetin, Mustafa. “Havâtimü’s-süver”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 16/526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Demirci, Muhsin. Konulu Tefsire Giriş. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, (2.Basım, 2013.)
• Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm Abdillah el-Herevî, en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kur’âni’l-Azîz, thk. Muhammed b. Salih el-Müdeyfir, Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd/Şeriketü’r-Riyâd, 1997.
• Efe, Seyfullah. Ömer Nesefî ve Ebû’l-Fütûh Râzî’nin Kur’ân Yorumlamaları (Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım). İzmir: Do-kuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şuayb el-Arnâutî-Adil Mürşid vd. Müessesetü’r-Risale, 2001.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâi Zeynuddîn Kâsım. Tâcu’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, 1952.
• Karakaş, Vehbi. “Âlûsî’nin Rûhu’l-Maânisi’nde İşârî Tefsir”. Çanakakle Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/2 (2013), 47-63.
• Kaya, Ali. “Besmelenin Sûre Muhtevâsıyla Yorumu: Ömer Nesefî ve Bikâî Örneği”. Eskiyeni. 46 (Mart/March 2022), 337-363.
• Kaya, Ali. “Ömer Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tersir Adlı Tefsirinde Münâsebâtü’l-Kur’ân”. Ortaasya’dan Anadolu’ya İslami İlimler. ed. Murat Şimşek vd. 818-828. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzin b. Adilmelik. Letâifu’l-işârât. thk. İbrahim Besyûnî. Mısır: Hey’etu’l-Mısrıyyeti’l-Âmme li’l-Kitab, ts.
• Nasr Ebû Zeyd. “Sûfî Düşüncede Hakikat-Dil İlişkisi Üzerine- İbn Arabî’de Dil, Varlık ve Kur’ân-”. trc. Ömer Özsoy. İslâmiyât. Ankara: 1999, 2/3.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmuddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 Cilt. İstanbul-Beyrut: Dâru’l-Lubâb, 2019.
• Nesefî, Necmeddin Ömer. Ömer Nesefî Tefsiri (et-Teysîr fi’t-tefsîr). çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Yazma Eserleri Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdulkerîm b. Muhammed. et-Tahbîr fi’l-mu‘cemi’l-kebîr. thk. Munîra Nâcî Sâlim. 2 Cilt. Bağ-dat: y.y., 1975.
• Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman b. Ebî Bekir. Târîhu’l-hulefâ. Nşr. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Mısır: el-Mektebetü’t-Ticareti’l-Kübra, 1966, 3. bs.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Bey-rut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tehanevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılahâtu’l-fünûn ve’-ulûm. thk. Ali Dahruc, 2 Cilt. Lübnan-Beyrut, y.y. 1996. Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. Humus: Mektebetu Dâri’d-Da’ve, 1965.
• Turan, Abdülbaki. “Kuşeyrî ve Letâifu’l-İşârât İsimli Tefsiri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (1991), 36-54.
• Uludağ, Süleyman. “Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/473. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Zemahşeri, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyyi, 1997.