GAZNELİLER’DE CASUSLUK FAALİYETLERİ

Yıl 2022, Sayı: IV, 14 - 32, 30.12.2022

Kemal Demir

Öz

Tarih boyunca siyasî varlığını sürdüren her devletin sahip olduğu istihbarat ve casusluk ağı zamanının güçlü Türk-İslâm devletlerinden biri olan Gazneliler’de de yer almıştır. Devletin kurucusu Sebük Tegin oğluna verdiği öğütte her yere casuslar göndermesini ve ona göre tedbirler almasını söylemiştir. Bir devlet geleneği olduğu anlaşılan bu husus devletin yıkılışına kadar devam etmiş ve Gazneli sultanları casuslar kullanmaktan çekinmemiştir. Bu araştırmada Gazneli Devleti’nin istihbarat teşkilatına değinilmemiş, kaynaklarda “casusluk” olarak zikredebileceğimiz uygulamalar üzerinde durulmuştur. Kaynaklarda doğrudan casuslukla alakalı bilgiler kısıtlıdır. Çoğu zaman “haber aldı”, “haber verdi”, “haberi oldu”, “duydu”, “bilgilendirildi” gibi kelimeler kullanılmakta olup elde edilen bilgilerin istihbarat ve casuslukla alakalı olduğu anlaşılmaktadır. Fakat genellikle bu gibi durumlarda ne olduğu açıkça zikredilmediği gibi bu bilgilerin nasıl elde edildiği de bazen anlaşılamamaktadır. Bu yüzden bu yapılan bu çalışmada sultanların, şehzadelerin ve devlet adamlarının casusları nereye, ne amaçla görevlendirdikleri ve elde ettikleri malumatla ne kararlar aldığı gibi hususlar üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Gazneliler, Casusluk Faaliyetleri, İstihbarat, Divân-ı Berîd

Kaynakça

• • Ahmed b. Mahmud. Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil (İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2011).
• • Aksu, Güngör. Yemînü’d-Devle Mahmûd El-Gaznevî’nin Siyasî Faaliyetleri (998-1030), Doktora Tezi, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2022).
• • Altungök, Ahmet. “Ortaçağ Türk Dünyasında Haberleşme Kurumları: Casusluk ve Postacılık Faaliyetleri”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 8/1, 2012:173-211.
• • Badâûnî, Abdulkadir Mülûkşâh. Müntehâbü’t-Tevârîh, tash. Mevlevî Ahmed Ali Sâhib, (Kalküta: 1868).
• • Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. Târîh-i Beyhakî, çev. Necati Lügal, (Ankara: TTK Yayınları, 2019).
• Bosworth, Clifford Edmund. The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994-1040 (New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, 1992).
• Bosworth, Clifford Edmund. The Later Ghaznavids Splendour and Decay The Dynasty in Afghanistan and Northern India 1040-1186 (New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, 2015).
• Cûzcânî, Minhâc-i Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar, çev. Erkan Göksu, (Ankara: TTK Yayınları, 2015). İngilizce Tercüme; Ghaznivide, Ghor and Slave Dynasties or Tabakat-ı Nasırı of Minhaju-s Siraj, trans. Henry Miers Elliot, (Calcutta: Susıl Gupta, 1953).
• el-Utbî. Târîh-i Yemînî, terc. Abdurrâb Yelgar (TTK Kütüphanesinde Yayınlanmamış Tercüme). İngilizce Tercüme; The Kitab-ı Yamini Historical Memoirs of The Amîr Sabaktagin, and The Sultan Mahmûd of Ghazna, Early Conquerors of Hindustan, and Founders of The Ghaznavide Dynasty, trans. James Reynold, (London: Orıental Translatıon Fund of Great Brıtaın and Ireland, 1858).
• Erkan, Arif. Arapça-Türkçe Büyük Sözlük El-Beyan (İstanbul: Yasin Yayınevi, 2012). Filiz, Ömer. Tarih’ul Ûtbi’nin Tercüme ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, (Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, 2019).
• Firişte, Muhammed Kāsım Hindûşâh b. Gulâm Alî Esterâbâdî. Tarih-i Firişte, tash. Muhammed Rıza Nasırî, dijitale geçiren: Merkez-i Tahkikât-i Rayane-i Kaime-i İsfahan, (Tahran: Merkez Tahkikat Rayane-i Kâime, ty.) İngilizce Tercüme; Mahomed Kāsım Ferishta, History of the Rise of the Mahomedan Power in India Till The Year A. D. 1612 Vol. 1-6, trans. John Briggs, (London: 1829).
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdulhay Dahhâk b. Mahmûd. Zeynü’l-Ahbâr (Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler ve Gazneliler), çev. Filiz Akçay, (Ankara: Gece Kitaplığı, 2022).
• Hashmi, Yusuf Abbas. Successors of Mahmud of Ghazna In Political, Cultural and Administrative Perspective (Karachi: South Asian Printers and Publishers, 1988).
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih C.9-10-11, çev. Abdülkerim Özaydın, (İstanbul: Bahar Yayınları, 1987).
• Kallek, Cengiz. “Casus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C. 7, (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 163-166.
• Kara, Mustafa Berkay. Âdâbu’l-Harb Ve’ş-Şecâ’a Adlı Eserinin İlk Yedi Bölümünün Çevirisi ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, (Ankara: Ankara Üniversitesi, 2021).
• Keykâvus b. İskender. Kâbusnâme, çev. Sevâl Günbal Bozkurt, (İstanbul: Kapı Yayınları, 2020).
• Khan, Ghulam Mustafa. A History of Bahram Shah of Ghaznin (Panjab: 1995).
• Khwajah Nizamuddin Ahmad. The Tabaqat-ı-Akbarî (A history of India From The Early Musalman Invasions to the Thirty-Sixth Year of The Reign of Akbar), trans. B. De, (Calcutta: The Baptist Press, 1927).
• Koç, Süleyman. Türk Hakanlığı (Karahanlılar)’nda ve Gazneliler’de İstihbarat, Yüksek Lisans Tezi, (Edirne: Trakya Üniversitesi, 2019).
• Köymen, Mehmet Altay. “Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I Büyük Selçuklu İmparatorluğu Devrine Âit Münşeat Mecmuaları”, DTCFD 7/4, 1951: 537-648.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi I. Cilt Kuruluş Devri, (Ankara: TTK Yayınları, 2016).
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi II.Cilt İkinci İmparatorluk Devri, (Ankara: TTK Yayınları, 2017).
• Kurtuluş, Rıza. “Keykâvus b. İskender”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C. 25, (Ankara: TDV Yayınları, 2022), 356-357.
• Merçil, Erdoğan. “Sebüktegin’in Pendnâmesi (Tanıtma, Farsça metin ve Türkçe’ye tercümesi), İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 4/1-2, 1975:203-233.
• Merçil, Erdoğan. “Simcûrîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C. 37, (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 210-211.
• Merçil, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi, (Ankara: TTK Basımevi, 1989).
• Mîrhând, Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd. Gazneliler Ravzatu’s-Safâ (Mülûk-i Gazneviyye)¸ çev. Erkan Göksu, (İstanbul: Kronik Kitap, 2017).
• Müellifi Meçhul. Târîh-i Sistan, çev. Vural Öntürk, (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2018).
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi I. Cilt, haz. Ali Öngül, (İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2017).
• Nazım, Muhammed. The Life of The Times Sultan Mahmûd of Ghazna (Cambridge: Cambridge Univesity Press, 1931).
• Nizamü’l-Mülk, Ebû Alî Kıvâmüddîn Hasen b. Alî b. İshâk et-Tûsî. Siyâset-Nâme, haz. ve çev. Mehmet Altay Köymen, (Ankara: TTK Yayınları, 2018).
• Nuhoğlu, Güller. Beyhaki Tarihi’ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı ve Kültür, Doktora Tezi, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1995)
• Öntürk, Vural. “Alâeddin Hüseyin Cihansûz’un Gazne Şehrini İstilası,” Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22/4, 2020:1715-1733.
• Öntürk, Vural. Gurlular Devleti’nin Siyasî Tarihi, Doktora Tezi, (Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2020).
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular Cilt 1 Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157) (İstanbul: İSAM Yayınları, 2020).
• Özkuzugüdenli, Bülent. Hasan-ı Yezdî’nin Câmi‘u’t-Tevârîh’i Hasenî İsimli Eserinin Selçuklular Kısmı (Giriş-Farsça Metin-Türkçe Tercüme), Doktora Tezi, (İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2014).
• Palabıyık, Hanefi. Valilikten İmparatorluğa Gazneliler Devlet ve Saray Teşkilatı (Ankara: Araştırma Yayınları, 2002).
• Piyadeoğlu, Cihan. “Büyük Selçuklular Devleti”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti C. 10, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2021).
• Reşîdü’d-dîn Fazlullāh, Cāmi’al-Tavārîh II. Cild 4. Cüz Sultan Mahmud ve devrinin tarihi, yay. Ahmed Ateş, (Ankara: TTK Basımevi, 1999).
• Saraç, Sena. Gûrlu Devleti’nin Kuruluşu ve Gazneliler Devleti’yle Münasebetleri, Yüksek Lisans Tezi, (İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2019).
• Shafi, Iqbal M. “Fresh Light On The Ghaznavids”, İslâmic Culture, S. 12, 1938:189-234.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Mecma‘u’l-Ensâb (Hanedanlar Tarihi), çev. Fahri Unan, (Ankara: TTK Yayınları, 2021).
• Turan, Osman. Selçuklar Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2008).
• Uysal, Cengiz. Seyyid Hasan-i Gaznevî Dîvânı’nın Tahlili, Doktora Tezi, (Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, 2019).
• Yılmaz, Ahmet. Sultan I. Mesûd Devri Gazneliler Tarihi (1030-1041) (Ankara: Fenomen Yayınları, 2021).
• Zeki, İzzetullah. Gazneli Mahmud’un Din Politikası (Konya: Çizgi Kitabevi, 2019).