Hicri Beşinci Asır Mu‘tezile ve Hanefî Fıkıh Usûlü Literatüründe İcmâ Teorisi

Yıl 2021, Sayı: 5, 231 - 262, 15.03.2021

Yusuf Erdem Gezgin

https://doi.org/10.5281/zenodo.4605261

Öz

Bu çalışma, hicri beşinci asırda Mu‘tezilî ve Hanefî fıkıh usulü eserlerinde detaylı olarak açıklanan icmâ teorisini mukayeseli olarak değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla Mu‘tezile’den Kâdî Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1025) el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl eserinin eş-Şer‘iyyât bölümü ve Ebu’l-Hüseyin el-Basrî’nin (ö. 436/1044) Şerhu’l-Umed’i ve el-Muʻtemed adlı eserleri incelenmiştir. Dönemin Hanefî usûl eserlerinden Debûsî’nin (ö. 430/1039) Takvîmu’l-edille’si, Pezdevî’nin (ö. 482/1089) Kenzü’l-vusûl ilâ maʿrifeti’l-usûl’ü ile Serahsî’nin (ö. 483/1090 [?]) el-Usûl’ü icmâ konusu özelinde mukayese edilmiştir. Hicri beşinci asra ait ifade edilen bu eserlerin müelliflerinin mensup oldukları mezheplerin usûl anlayışlarının icmâ teorisine yansımaları bu çalışmada değerlendirilmiştir. Araştırmanın hicri beşinci asır Mu‘tezilî ve Hanefî usûl eserleriyle sınırlandırılması, her iki ekolün birbirlerini etkilemiş olmaları ihtimali nedeniyledir. Bu eserlerde ifade edilen görüşler çalışmamızda hem mezhep içi hem de karşılıklı olarak beyan edilmiştir. Bir diğer husus, her iki mezhebin hicri beşinci asırda belirttikleri kanaatlerin hem kendilerinden önceki dönemlerden taşıdıkları izlere hem de kendilerinden sonra telif edilen usûl eserlerindeki istikrar bulmuş görüşlere yansımalarına/etkilerine yer yer işaret edilmiş olmasıdır. Neticede ilgili dönemin icmâ anlayışı ve onun alt başlıklarındaki mezheplerin ittifak ve ihtilafları araştırmacılara sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Delil, Mutezile, Hanefî, İcmâ

The Theory of Implementation in Mu‘tezile and Hanafi Fiqh Method Literature in Fifth Century of Hijri

Öz

This article aims to analyze comparatively the theory of ijma, which is explained in detail in the works of Mu‘tezilî and Hanafi fiqh in the fifth century Hijri. For this purpose, the al-Şer'iyyât section of al-Muğnî fî ebvâbi't-tawhîd ve'l-adl by Kâdî Abdülcebbâr (d. 415/1025) from Mu'tazile and Ebu'l-Hüseyin el-Basrî's (d. 436/1044) works Şerhu’l-Umed and el-Muʻtemed were examined. One of the Hanafi methodology books of the period, Debûsî's (d. 430/1039) book ‘Takvîmu’l-edille’ and Pezdevî’s book (ö. 482/1089) 'Kenzü’l-vusûl ilâ maʿrifeti’l-usûl' and Serahsî’s book (ö. 483/1090 [?]) 'el-Usûl' was compared in the subject of ijma. The reflections of the methodological understanding of the sects to which the authors of these works, which belong to the fifth century of Hijri, belong to the theory of ijma are evaluated in this study. The limitation of the study to the fifth century Mu‘tezilî and Hanafi methodological works is due to the possibility that both schools influenced each other. In our analysis, the opinions expressed in these works have been expressed both within the sect and mutually. Another point is that in the fifth century of the Hijri, the opinions expressed by both sects are reflected both in the traces they carried from the periods before them and in the reflections / impacts on the ideas that have found stability in the procedural works written after them. As a result, the researchers were presented with an understanding of the Ijma of the relevant time and the alliances and disputes of the sects under its subheadings.

Anahtar Kelimeler

Fiqh Usûl, Evidence, Mutezile, Hanafi, Ijmâ

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, A. A. b. A. b. M. (t.y.). Keşfü’l-esrâr şerhu usûli’l-Pezdevî (C. 1–4). Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî.
• Ahmed b. Hanbel. (1421). Müsned (1. bs). Müessesetü’r-Risâle.
• Apaydın, H. Y. (2016). İslam Hukuk Usulü (2. bs). Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Aydın, M. A., & Hamidullah, M. (2002). Köle. Geliş tarihi 08 Şubat 2020, gönderen Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi website: https://islamansiklopedisi.org.tr/kole#1
• Bâbertî, E. M. b. M. (2005). Et-Takrîr li ‘Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî (C. 1–8). Kuveyt: Vüzâretü’l-evkâf ve’ş- şuûnu’l-İslâmiyye.
• Bedir, M. (1999). The Early Development of Hanafi Usûl al-Fiqh (Doktora Tezi). University of Manchester, İngiltere.
• Bedir, M. (2014). Buhara Hukuk Okulu (2. bs). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Buhârî, E. A. M. b. İ. b. İ. C. (2001). Sahîhü’l-Buhârî (1. bs, C. 1–9). Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât.
• Çalış, H. (2013). Serahsî’de İlim-Zan Bakımından Şer’î Deliller ve Yoruma Yansımaları. Uluslararası Serahsî Sempozyumu, 385-397.
• Debûsî, E. Z. A. (Ubeydullah) b. M. b. Ö. b. Î. (2001). Takvîmü’l-edille (1. bs). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Dönmez, İ. K. (2018). Fıkıh Usulü İncelemeleri (2. bs). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Duman, A., & Ayran, Ş. (2015). Kâdî Abdülcebbâr’ın Şer’iyyat’ında ve Gazâlî’nin el-Mustasfâ’sında İcmâ’ Anlayışlarının Karşılaştırılması. Hikmet Yurdu, VIII(15), 33-50.
• Duveyhî, A. b. S. b. S. ed-. (1995). Ârâu’l-Mu‘tezileti’l-usûliyye dirâseten ve tahkîken (1. bs, C. 1–2). Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd.
• Ebu’l-Hüseyin el-Basrî, M. b. A. (1983). El-Muʻtemed fî usûli’l-fıkh (1. bs, C. 1–2). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ebu’l-Hüseyin el-Basrî, M. b. A. (1990). Şerhu’l-umed (1. bs, C. 1–2). Kahire: Dâru’l-Matbaati’s-Selefiye.
• Eraslan, A. (2019a). Kâdî Abdülcebbâr’da Haber Nazariyesi (Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
• Eraslan, A. (2019b). Kâdî Abdülcebbâr’da Mütevâtir Teorisi. Kader, 17(2), 437-473.
• Esen, H. (2010). Serahsî’nin Nesih Anlayışı. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (32), 9-40.
• Gül, T. (2018). Pezdevî ve Semerkandî Örneğinde Hanefi Fıkıh Usûlünde İcmâ (Yüksek Lisans Tezi). Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çorum.
• İbn Emîr Hâc, E. A. Ş. M. b. M. (1983). Et-Takrîr ve’t-tahbîr (2. bs, C. 1–3). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Kudâme, E. M. M. A. b. A. b. M. el-Cemmâîlî el-Makdisî. (2002). Ravzatu’n-nâzır ve cennetu’l-menâzır fi usûli’l-fıkh ‘alâ mezhebi’l-imâm Ahmed b. Hanbel (2. bs, C. 1–2). Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân.
• İbn Kutluboğa, E.-A. Z. (Şerefüddîn) K. b. K. b. A. es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. (2003). Hulâsatu’l-efkâr şerhu Muhtasari’l-Menâr (1. bs). Beyrut: Daru İbn Hazm.
• İbn Mâce, E. A. M. b. Y. M. el-Kazvînî. (2009). Sünenü İbn Mâce (1. bs, C. 1–5). Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye.
• İbn Nüceym, Z. b. İ., b. Muhammed. (2001). Fethu’l-Gaffâr fî şerhi’l-Menâr (1. bs). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l- İlmiyye.
• Kâdî Abdülcebbâr, E.-H. A. b. A. b. A. b. A. b. el-H. b. A. el-Hemedânî. (1996). Şerhu’l-usûli’l-hamse (3. bs). Kahire: el-Mektebetü’l-Vehbe.
• Kâdî Abdülcebbâr, E.-H. A. b. A. b. A. b. A. b. el-H. b. A. el-Hemedânî. (2010). El-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl (C. 1–20). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kâdî Abdülcebbâr, E.-H. A. b. A. b. A. b. A. b. el-H. b. A. el-Hemedânî, Ebu’l-Kâsım el-Belhî, & el-Ceşmî, E.-H. (1974). Fazlu’l-iʻtizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile (1. bs). Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisî.
• Kaya, E. S. (2001). Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl. Marmara Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı İslâm Hukuku Bilim Dalı.
• Macit, Y. (2000). Mu’tezilenin Fıkıh Usulü Anlayışı (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Pezdevî, E.-H. E.-U. F.-İ. A. b. M. b. el-H. b. A. el-. (t.y.). Kenzü’l-vusûl ilâ maʿrifeti’l-usûl. Karaçi: Mîr Muhammed Kütübhâne.
• Serahsî, E. B. Ş. M. b. E. S. A. es-. (t.y.). El-Usûl (C. 1–2). Beyrut: Dâru’l-Marife.
• Sığnâkî, H. H. b. A. b. H. el-Buhârî. (2001). El-Kâfî şerhu’l-Pezdevî (1. bs, C. 1–5). Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd.
• Şîrâzî, E. İ. C. İ. b. A. b. Y. eş-. (2003). El-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh (2. bs). Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Taş, A. (2016). Serahsî’nin İcmâ Anlayışı (1. bs). Diyarbakır: A Grafik Yayınları.
• Taş, A. (2017). Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî El-Pezdevî’nin İcmâ Anlayışı. Şarkiyat ICSS’17: Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, 373-426.
• Teftazânî, S. M. b. Ö. b. A. (t.y.). Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh (C. 1–2). Mısır: Mektebetu Subeyh.
• Temel, A. (2016). Was There a Zaydî usûl al-Figh? Searching for the Essence of Zaydî Legal Theory in the School’s First Complete Usûl Work: al-Natiq bi-l-Haqq’s (340-424/951-1033) “al-Mujzi fî Usûl al-Fiqh”. İnsan ve Toplum Dergisi, VI(1), 71-83.
• Temel, A. (2019). Zeydî Usul-i Fıkhı Diye Bir Şey var mı? Ekolün Tamanlanmış İlk Usul Kitabı Olan Nâtık bi’l- Hakk’ın (340-424/951-1033) el-Muczî fî Usûli’l-Fık Adlı Eseri Üzerineden Zeydi Usul Düşüncesinin Mahiyetine Dair Bir İnceleme (S. Ataş, Çev.). Kilitbahir Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (15), 369-387.
• Temel, A. (2020). Fıkıh Usulünün Bağımsız Te’lif Asrında İcmâʻ Tartışmaları: Hicri Üçüncü Asırda İcmâʻ Delilinin Gelişimi. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VII(1), 802-826.
• Yerlikaya, Ü. (2011). Fıkıh Usûlünde Neshin İmkânı Sorununun Husn-Kubh Problemleriyle İlişkilendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(27), 87-107.
• Yetkin, H. (2018). Hanefi Usulünün Kurucularından Debusi ve Usul Anlayışı (1. bs). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• Yılmaz, Ö. (2019). The Economy of Certainty: An Introduction to the Typology of Islamic Legal Theory. Aron Zysow. Lockwood Press: Atlanta, 2013. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi, 5(2), 1427-1431.
• Yurdagür, M. (2001). “Kâdî Abdülcebbâr”. Geliş tarihi 10 Aralık 2020, gönderen Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi website: https://islamansiklopedisi.org.tr/kadi-abdulcebbar#1
• Zysow, A. (2013). The Economy of Certainty: An Introduction to the Typology of Islamic Legal Theory (1. bs). Atlanta: Lockwood Press.