Learning a Sect from an Opponent Source: Ibn al-Rawandi's Criticism of Mu‛tazila and its being a Source for Firaq Works

Yıl 2022, Sayı: 7, 89 - 123, 15.03.2022

Ahmet Mekin Kandemir

https://doi.org/10.5281/zenodo.6352400

Öz

Mu‛tazila, the first systematic theological school in the history of Islamic thought and the founder of the kalām, successfully defended the Islamic belief against oppositional religious and philosophical movements. However, the wrong policies that they followed during the mihna caused them to be marginalized and discredited by society, and after a while, they were seen as a heretic sect. This situation destroyed many Mu‛tazilite works belonging to the first period; it has become impossible to learn the school from its sources. Mu‛tazilite ideas, which were put forward especially in the first two centuries, could only be followed from the works of Firaq. However, since the main purpose of many of such works is to reject the schools whose views are conveyed and to reveal the correctness of the author's sect; the Mu‛tazila depiction in these works has generally been incomplete, wrong, and biased. This has led to the establishment of a false image of Mu‛tazila in the Islamic world. In the formation of this false image, sectarian fanaticism as well as the fact that the information conveyed in these works were based on Ibn al-Rawandi, who was the opponent of the Mu‛tazila, was effective. In this study, it has been proved through some examples that the Mu‛tazila depiction in the firaq works is based on the work of İbn al-Rawandi called Fadīhat al-Mu‛tazila.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mu‛tazila, İbn al-Rawandi, Fadîhât al-Mu‛tazila, Firaq literature.

Bir Mezhebi Muhalifinin Gözünden Okumak: İbnü’r-Râvendî’nin Mu’tezile Eleştirisi ve Bunun Fırak Eserlerine Kaynaklık Etmesi

Öz

İslâm düşünce tarihinin ilk sistemli kelâm ekolü ve kelâm ilminin kuru-cusu olan Mu‛tezile, İslâm inancını muhalif dinî ve felsefî akımlara karşı başarıyla savunmuştur. Fakat mihne sürecinde izlediği yanlış politikalar toplum nezdinde marjinalleşmesine ve gözden düşmesine, zaten sapkın olarak görülen ekole karşı kin ve düşmanlığın daha da artmasına neden olmuştur. Bu durum ilk döneme ait birçok Mu‛tezilî eserin yok olmasına sebep olmuş, ekolü kendi kaynaklarından öğrenmek imkânsız hale gelmiştir. Özellikle ilk iki yüzyılda ortaya konmuş Mu‛tezilî fikirler sadece fırak eserlerinden takip edilebilmiştir. Fakat fırak eserlerinin birçoğunun asıl gayesi görüşleri aktarılan ekolleri reddetmek ve müellifin mezhebinin doğruluğunu ortaya koymak olduğundan bunlardaki Mu‛tezile tasviri genellikle eksik, yanlış ve taraflı olmuştur. Bu da İslam dünyasında yanlış bir Mu‛tezile imajının yerleşmesine yol açmıştır. Bu yanlış imajın oluşmasında mezhep taassubunun yanı sıra fırak müelliflerinin eserlerinde aktardıkları bilgileri ekolün muhalifi olan İbnü’r-Râvendî’ye dayandırmaları da etkili olmuştur. Bu çalışmada, fırak eserlerindeki Mu‛tezile tasvirinin büyük oranda İbnü’r-Râvendî’nin Fażîhatü’l-Mu‛tezile adlı eserine dayandığı bazı örnekler üzerinden gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‛tezile, İbnü’r-Râvendî, Fadîhatü’l-Mu‛tezile, Fırak Literatürü.

Kaynakça

• A‛sam, A. (1975). Târîhu İbni’r-Râvendî. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde.
• A‛sam, A. (1977). Ibn ar-Riwandi’s Kitâb Fadîhât al-Mu‛tazilah. Paris: Editions Oueidat.
• Bağdâdî, A. K. (1988). el-Fark beyne’l-fırak. Kâhire:Mektebetü İbn Sînâ.
• Balcı, R. (2019.) İbnü’r-Râvendî’nin Şiî Düşüncedeki Yeri. Turkish Journal of Shiite Studies, (1/2), 247-264.
• Bîrûnî, E. R. (1983). Tahkîku mâ li’l-Hind. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb.
• Büyükkara, M. A. (2005). Bir Bilim Dalı Olarak İslâm Mezhepleri Tarihi İle İlgili Metodolojik Problemler. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi I. içinde (ss. 441-491). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Eş‛arî, E. H. (1948). Kitâbü’l-İbâne. Haydarâbad: Dâiretü Me‛ârifi’l-‛Usmâniyye.
• Eş‛arî, E. H. (2019). Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• Fığlalı, E. R. (1985). İslâm Mezhepleri Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Bazı Problemler. Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu içinde (ss. 369-385). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Fığlalı, E. R. (1988). Abdülkâhir el-Bağdâdî. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: İsam Yayınları.
• Fığlalı, E. R. (2008). Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Hansu, H. (2003). Mu‛tezile Araştırmalarında Kaynak Problemi. Marife, (3/3), 55-71.
• Hayyât, E. H. (1993). el-İntisâr ve’r-redd ‛alâ İbni’r-Râvendî el-mülhîd. Beyrut: Dârü’l-ʻArabiyye.
• Hayyât, E. H. (2018). Kitâbü’l-İntisâr: Mu‛tezile Savunusu. (M. Yıldız, Çev.) Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• İbn Hazm, E. M. (2017). el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. (C. 1-3). İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Murtezâ, Y. A. (1987). Tabakâtü’l-Mu‛tezile. Beyrut.
• İbnü’n-Nedîm, E. F. (1971). Kitâbü’l-Fihrist. Tahran.
• İsferâyînî, E. M. (1983.) et-Tebsîr fî’d-dîn. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb.
• Ka‛bî, E. K. (2018). Kitâbu’l-Makâlât. İstanbul: Kuramer Yayınları
• Kubat M. (2005). Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu‛tezile Tanımlamaları. Ekev Akademi Dergisi, (25), 25-52.
• Kubat, M. (2004). Ötekini Tanımlama Bağlamında Mu‛tezile’nin Sünnî Okunuşu. Ekev Akademi Dergisi, (21), 53- 78.
• Kutlu, S. (2005). İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi I içinde (ss. 391-440). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kutluer, İ. (2000). İbnü’r-Râvendî. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: İsam Yayınları.
• Mâtürîdî, E. M. (2003). Kitâbü’t-Tevhîd. Ankara: İsam Yayınları.
• Nyberg, H. S. (1993). Mukaddimetü’n-nâşir. el-İntisâr içinde (ss. 9-62). Beyrut: Dârü’l-ʻArabiyye.
• Stroumsa, S. (1994). The Blinding Emerald: Ibn Al-Rāwandī’s Kitāb Al-Zumurrud. Journal of the American Oriental Society, 114, 163-185.
• Şehristânî, E. F. (1993). el-Milel ve’n-nihal. Beyrut: Dâru’l-Me‛ârif.
• Toktaş, F. (2017). Hayyât’ın Gözüyle İbnü’r-Râvendî. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Toru, Ü. (2016). Mezhep Taassubunun Fırka Tasnifine Etkisi (Kitâbu’l-Fırak Örneği). Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, (16/2), 157-183.
• Toru, Ü. (2020). Olgu İle Kurgu Arasında Eş‛arî Geleneğin Şiîlik Algısı. Ankara: Astana Yayınları.
• Watt, M. (2002). İslam Düşüncesinin Teşekkül Dönemi. (O. Demir, Çev.) İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Yörükan, Y. Z. (2002). Ebü’l-Feth Şehristânî ve Mezheplerin Tetkikinde Usûl. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.