Klasik Arapçanın Empatik İki Konsonu /ض/ ve /ظ/ Fonemleri Özelinde Kur’ân’ın Fonolojik Yapısına Kısa Bir Bakış

Yıl 2024, Sayı: 11, 57 - 80, 15.03.2024

Soner Akdağ

https://doi.org/10.56720/mevzu.1375973

Öz

Kur’ân Arapçası ya da Klasik Arapça (CA), empatik konsonantları açı-sından oldukça zengin bir yapı arz eder. Fonetik keyfiyetleri yönüyle diğer konsonlardan daha farklı bir husûsiyet arz eden bu fonemler; fonolojik görevleriyle de Kur’ân’ın derin semantik dünyasının şekillenmesinde mühim bir role sahiptirler.
Kur’ân-ı Kerîm kıraatinin en önemli konularından birini oluşturan empatik sesler ya da diğer bir söyleyişle tefḫīm ve istiʿlā sıfatlarına sahip konsonantlar içerisinde /ض/ ve /ظ/ fonemleri, artikülasyon mekaniği açısından birtakım benzerlikler arz etmeleri sebebiyle karıştırılsalar da fonolojik görevleri dolayısıyla da birbirlerinden ciddi farklılıklarla ayrılırlar. Söz konusu /ض/ ve /ظ/ fonemleri, Arap dili tarihinin ilk dönemlerinden beri, hem fonetik ve hem de fonolojik özellikleri açısından geniş araştırmalara konu edilmiş ve hemen her devirde bu sesler üzerine müstakil kitapçıklar kaleme alınmıştır. Bu araştırmada da aynı konunun modern dilbilim bulguları ve kıraat bilimi çerçevesinde yeni bir analizi yapılacaktır. Söz konusu sesler hem fonetik açısından karşılaştırılacak hem de bu seslerin değişimleri neticesinde oluşabilecek fonolojik farklılıklar üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fonoloji, Fonetik, Sesbirim, Arap Dilbilimi, Tecvid, Kıraat

A Brief Overview of the Phonological Structure of the Qur’an with A Special Focus on the Two Empathic Consonants /ض/ and /ظ/ of the Classical Arabic

Öz

Arabic is a language that is quite rich in terms of emphatic consonants. In classical tajweed and qira'at literature, emphatic consonants are generally highlighted by their attributes of "istiʿlā" and "tefḫīm". The number of conso-nants possessing these attributes is 6. These are the phonemes "ص" (ṣād), "ض" (ḍād), "ط" (ṭāʾ), "ظ" (ẓāʾ), "غ" (ghayn), and "ق" (qāf). Finding the same or similar phonemes in other world languages is either very difficult or impossible. In this aspect, Arabic typologically exhibits significant differences from other world languages.
Qur’anic Arabic or Classical Arabic (CA) has a very rich structure in terms of emphatic consonants. These phonemes, which have a different phonetic characteristic than the other consonants, have an important role in shaping the deep semantic world of the Qur’an with their phonological functions.
Among the emphatic sounds, which constitute one of the most impor-tant topics of Qur’ānic pronunciation, or in other words, among the consonants with the attributes of tafḫīm and istiʾlā, the phonemes /ض/ and /ظ/, although they are confused due to some similarities in terms of articulatory mechanics, differ from each other with serious differences due to their phonological functions. The phonemes /ض/ and /ظ/ have been the subject of extensive research in terms of both their phonetic and phonological properties since the early periods of the history of the Arabic language, and separate booklets have been written on these sounds in almost every period. In this study, a new analysis of the same subject will be made within the framework of modern linguistic findings and the science of Qiraat. These sounds will be compared in terms of phonetics and the phonological differences that may occur as a result of the changes of these sounds will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

honology, Phonetics, Phoneme, Arabic Linguistics, Tajwid, Qiraat

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3 Cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2. Basım, 2003.
• Baʿalbekī, Ramzī Munīr. Muʿcemuʾl-muṣṭalaḥātiʾl-luġaviyye: İnklīzī-ʿArabī. Lubnān: Dāruʾl-ʿilm liʾl-melāyīn, 1990.
• Bezzāz, Tevfīḳ ʿAzīz ʿAbdullāh vd. Muʿcemu muṣṭalaḥāti ʿilmiʾl-luġa: Faransī-İnclīzī-ʿArabī. ʿAmmān: Dāru zehrān, 2010.
• Birjandi, Parviz - Salmani-Nodoushan, Mohammad Ali. An Introduction to Phonetics. Iran: Zabankadeh Publications, 2005.
• Bişr, Kemāl Muḥammed. ʿİlmuʾl-aṣvāt. el-Ḳāhira: Dāru ġarīb, 2000.
• Brown, Edward Keith - Miller, James Edward. The Cambridge Dictionary of Linguistics. UK: Cambridge University Press, 2013.
• Carr, Philip. A Glossary of Phonology. UK: Edinburgh University Press, 2008.
• Collins, Beverley - Mees, Inger. Practical Phonetics and Phonology. US: Routledge, 2013.
• Dānī, Ebū ʿAmr ʿUs̠mān b. Seʿīd. et-Taḥdīd fiʾl-itḳāni veʾt-tecvīd. thk. Ġānim Ḳaddūrī el-Ḥamed. ʿAmmān: Dāru ʿammār, 2000.
• Demircan, Ömer. Türkçenin Sesdizimi. İstanbul: DER Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Ezherī, Ebū Menṣūr Muḥammed b. Aḥmed. Tehz̠ībuʾl-luġa. thk. ʿAbdusselām Muḥammed Hārūn. 16 Cilt. el-Ḳāhira: Dāruʾl-ḳavmiyyetiʾl-ʿArabiyye, 1964.
• Fehri, Abdelkader Fassi. A Lexicon of Linguistic Terms: English-French-Arabic. Lebanon: Dar al Kitab al Jadid United Co., 2009.
• Ferāhīdī, el-Ḫalīl b. Aḥmed. Kitābuʾl-ʿayn. thk. Mehdī el-Maḫzūmī - İbrāhīm es-Sāmerrāʾī. 8 Cilt. el-İrāḳ: Dāruʾr- raşīd, 1981.
• Fīrūzābādī, Mecduddīn Muḥammed b. Yaʿḳūb. el-Ḳāmūsuʾl-muḥīṭ. thk. Enes Muḥammed eş-Şāmī - Zekeriyyā Cābir Aḥmed. 1 Cilt. el-Ḳāhira: Dāruʾl-ḥadīs̠, 2008.
• Ġāmidī, Manṣūr b. Muḥammed. eṣ-Ṣavtiyyātuʾl-ʿArabiyye. er-Riyāḍ: Mektebetuʾt-tevbe, 2000.
• Ḥamed, Ġānim Ḳaddūrī. Ebḥās̠un cedīde fī ʿilmiʾl-aṣvāti veʾt-tecvīd. ʿAmmān: Dāru ʿammār, 2011.
• Ḥammāş, Ḫalīl İbrāhīm. Muʿcemuʾl-muṣṭalaḥātiʾl-luġaviyye veʾṣ-ṣavtiyye: İnklīzī-ʿArabī. Baġdād: Maṭbaʿatuʾr- raşīd, 1982.
• Ḥarrānī, Ebuʾl-ʿAbbās Aḥmed b. Ḥammād b. Ebiʾl-Ḳāsim. el-Miṣbāḥ fiʾl-farḳ beyneʾḍ-ḍādi veʾẓ-ẓāʾ fiʾl-Ḳurʾāniʾl- ʿazīz. thk. Ḥātim Ṣāliḥ eḍ-Ḍāmin. Dimeşḳ: Dāruʾl-beşāʾir, 2003.
• Ḫūlī, Muḥammed ʿAlī. Muʿcemu ʿilmiʾl-aṣvāt. el-Memleketuʾl-ʿArabiyyetuʾs-Suʿūdiyye: Meṭābiʿuʾl-ferazdeḳiʾt- ticāriyye, 1982.
• İbn Cinnī, Ebuʾl-Fetḥ ʿUs̠mān. Sirru ṣināʿatiʾl-iʿrāb. thk. Ḥasen Hindāvī. 2 Cilt. Dimeşḳ: Dāruʾl-ḳalem, 1993.
• İbn Durayd, Ebū Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen. Cemheratuʾl-luġa. thk. Remzī Munīr Baʿlebekkī. 3 Cilt. Beyrūt: Dāruʾl-ʿİlmi liʾl-Melāyīn, 1987.
• İbn Manẓūr, Muḥammed b. Mukerram b. ʿAlī b. Aḥmed. Lisānuʾl-ʿArab. thk. ʿAbdullāh ʿAlī el-Kebīr vd. 6 Cilt. el- Ḳāhira: Dāruʾl-meʿārif, 1981.
• İbnuʾl-Bāẕiş, Ebū Caʿfer Aḥmed b. ʿAlī b. Aḥmed b. Ḫalef el-Enṣārī. el-İḳnāʿ fiʾl-Ḳirāʾātiʾs-Sebʿ. thk. ʿAbdulmecīd Ḳaṭāmiş. 2 Cilt. Dimeşḳ: Dāruʾl-fikr, 1982.
• İbnuʾl-Cezerī, Ebuʾl-Ḫayr Muḥammed b. Muḥammed. en-Neşr fiʾl-ḳirāʾātiʾl-ʿaşr. thk. ʿAlī Muḥammed eḍ-Ḍabbāʾ. 2 Cilt. Beyrūt: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, ts.
• İbnuʾl-Cezerī, Ebuʾl-Ḫayr Muḥammed b. Muḥammed. et-Temhīd fī ʿilmiʾt-tecvīd. thk. ʿAlī Ḥuseyn el-Bevvāb. er- Riyāḍ: Mektebetuʾl-meʿārif, 1985.
• İṣfehānī, er-Rāġib. Mufradātu elfāẓiʾl-Ḳurʾān. thk. Ṣafvān ʿAdnān Dāvūdī. Dimeşḳ: Dāruʾl-ḳalem, 2011.
• Kara, Mehmet. Türkçenin İzinde. İstanbul: Kesit Yayınları, 2009.
• Ḳasṭalānī, Şihābuddīn Aḥmed b. Muḥammed b. Ebī Bekr. el-Musteṭāb fiʾt-tecvīd. thk. es-Seyyid Yūsuf Aḥmed. Beyrūt: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 2008.
• Ḳaysī, Mekkī b. Ebī Ṭālib. er-Riʿāye li-tecvīdiʾl-ḳirāʾe ve taḥḳīḳi lafẓiʾt-tilāve. thk. Aḥmed Ḥasen Ferḥāt. ʿAmmān: Dāru ʿammār, 2008.
• Kocaman, Ahmet vd. Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Mehdevī, Ebuʾl-ʿAbbās Ahmed b. ʿAmmār. Şerḥuʾl-hidāye. thk. Ḥāzim Seʿīd Ḥayder. er-Riyāḍ: Mektebetuʾr-ruşd, 1994.
• Merʿaşī, Muḥammed b. Ebī Bekr. Cuhduʾl-muḳill. thk. Sālim Ḳaddūrī el-Ḥamed. ʿAmmān: Dāru ʿammār, 2008.
• Mubārak, Mubārak. Muʿcemuʾl-muṣṭalaḥātiʾl-elsuniyye: Faransī-İnklīzī-ʿArabī. Beyrūt: Dāruʾl-fikriʾl-Lubnānī, 1995.
• Muberrid, Ebuʾl-ʿAbbās Muḥammed b. Yezīd. el-Muḳteḍab. thk. Muḥammed ʿAbdulḫāliḳ ʿUḍayme. 4 Cilt. el- Ḳāhira: Vizāratuʾl-evḳāf el-meclisuʾl-aʿlā liʾş-şuʾūniʾl-İslāmiyye lecnetu iḥyāʾiʾt-turās̠iʾl-İslāmī, 1994.
• Naḥvī, Ebuʾl-Ferac Muḥammed b. ʿUbeydillāh b. Suheyl. eḍ-Ḍādu veʾẓ-ẓāʾ. thk. Ḥātim Ṣāliḥ eḍ-Ḍāmin. Dimeşḳ: Dāruʾl-beşāʾir, 2004.
• Nūruddīn, ʿİṣām. ‘İlmu veẓāʾifiʾl-aṣvātiʾl-luġaviyye: el-fūnūlūciyā. Beyrūt: Dāruʾl-fikriʾl-Lubnānī, 1992.
• Odden, David. Introducing Phonology. US: Cambridge University Press, 2005.
• Rāzī, Muḥammed b. Ebī Bekr b. ʿAbdilḳādir. Muḫtāruʾṣ-ṣiḥāḥ. thk. ʿİṣām Fāris el-Ḥarastānī. ʿAmmān: Dāru ʿammār, 2005.
• Ṣafāḳusī, Ebuʾl-Ḥasen ʿAlī en-Nūrī. Tenbīhuʾl-ġāfilīn ve irşāduʾl-cāhilīn. thk. Muḥammed eş-Şāẕelī en-Neyfer. Tūnus: Muʾessesātu ʿAbdulkerīm b. ʿAbdillāh, 1974.
• Seraḳūsī, Ebuʾr-Rabīʿ Suleymān b. Ebiʾl-Ḳāsim et-Temīmī. Ẓāʾātuʾl-Ḳurʾān. thk. Ḥātim Ṣāliḥ eḍ-Ḍāmin. Dimeşḳ: Dāruʾl-beşāʾir, 2003.
• Seʿrān, Maḥmūd. ʿİlmuʾl-luġa. Beyrūt: Dāruʾn-nehḍatiʾl-ʿArabiyye, ts.
• Sībeveyhi, Ebū Bişr ʿAmr b. ʿUs̠mān b. Ḳanber. el-Kitāb. thk. ʿAbdusselām Muḥammed Hārūn. 4 Cilt. el-Ḳāhira: Mektebetuʾl-ḫāncī, 1988.
• Ṣiḳillī, Ebuʾl-Ḥasen ʿAlī b. Ebiʾl-Ferac el-Ḳaysī. Maʿrifetuʾḍ-ḍādi veʾẓ-ẓāʾ. thk. Ḥātim Ṣāliḥ eḍ-Ḍāmin. Dimeşḳ: Dāruʾl-beşāʾir, 2003.
• Üçok, Necip. Genel Fonetik. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2007.
• Vardar, Berke vd. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilin-gual Yayınları, 2002.
• Vāsiṭī, ʿAbdullāh b. ʿAbdilmuʾmin. el-Kenz fiʾl-ḳirāʾātiʾl-ʿaşr. thk. Ḫālid Aḥmed el-Meşhedānī. 2 Cilt. el-Ḳāhira: Mektebetuʾs̠-s̠eḳāfetiʾd-dīniyye, 2004.
• Versteegh, Kees. “Treatise on the Pronunciation of the Ḍād: Introduction”. Studies in the Linguistic Structure of Classical Arabic. ed. Leah Kinberg - Kees Versteegh. 197-199. Leiden: Brill, 2001.
• Yule, George. The Study of Language. US: Cambridge University Press, 2010.
• ʿUbeydī, Raşīd ʿAbdurrahmān. Muʿcemuʾṣ-ṣavtiyyāt. el-İrāḳ: Merkezuʾl-buḥūs̠i veʾd-dirāsātiʾl-İslāmiyye, 2007.
• ʿUmer, Aḥmed Muḫtār. Dirāsetuʾṣ-ṣavtiʾl-luġavī. el-Ḳāhira: ʿĀlemuʾl-kutub, 2006.