A Rebellion Against Social Injustice in Jāhiliyyah Poetry: The Theme of “Poverty” in Ṣa‘ālīk Poets

Yıl 2025, Sayı: 13, 365 - 408

İsa Güceyüz , Bedrettin Arvasi

https://doi.org/10.56720/mevzu.1585005

Öz

In the pre-Islamic Arab society, great importance was given to poetry, which served as a media, and therefore many poets were raised in the soci-ety of that period. Literary scholars have divided the poets of the Jāhiliyyah period into various categories. Mu‘allaka poets, fursān (cavalry) poets, ṣa‘ālīk (poor/bandit) poets, female poets, hanīf poets and generous poets are some of these classifications. It can be said that the most remarkable group in Arabic literature after the mu‘allaka poets is the ṣa‘ālīk poets. Although there is no clarity in the sources about the number and names of ṣa‘ālīk po-ets, poets such as ‘Urve b. el-Verd, Ebū Hirāsh al-Huzelī, Shanferā, Teebbe-ta Sherran, Suleyk b. al-Suleke are included in this category. Mu‘allaka poets and their poems have been examined in detail by researchers, but ṣa‘ālīk poets and their poetry themes have not been analyzed sufficiently. Various factors are mentioned in the emergence of the ṣu‘lūk movement and such a poet community in the pre-Islamic Arab society. Social and economic rea-sons are among the main reasons. As a matter of fact, while some of the poets joined the ṣu‘lūk movement in order to escape from the poverty they lived in, some of them joined this movement because they were despised in their tribes. In addition to being the slave children of some poets, they were ostracized by their tribe because their mother had a black skin color, caused them to join the ṣu‘lūk movement. Because economic and social status has an important place in the Jāhiliyyah society. In this context, the poets examined in the research were classified according to their reasons for par-ticipating in the ṣu‘lūk movement. Ṣa‘ālīk poets who do not have poems about poverty are not included in the scope of the research. Ṣa‘ālīk poets included basic themes such as heroism, assertiveness, bravery, generosity and sharing in their poems. In addition, they mainly dealt with topics such as poverty and ways to escape poverty, being altruistic, staying away from humiliation and honorable life in their poems. Ṣa‘ālīk poets emphasized the distinction between rich and poor in society in their poems and criticized the injustice done especially to the poor. In this respect, it can be said that the poems of ṣa‘ālīk poets are a rebellion against social injustice in society. It is expressed in the poems that honorable poverty is not something to be as-hamed of, and that it is a much superior moral stance than wealth domina-ted by stinginess. In this context, it has been deemed legitimate to take from the rich and distribute to the poor in order to ensure social justice, even by force. However, the poor who fawned over the rich and acted as parasites were also criticized. It is presented as an important virtue to be able to share the resources you have with others, even though you need them yourself. According to ṣa‘ālīk poets, eating more than necessary just for pleasure is a condemnable phenomenon. In addition, the person should not have a fixed place and a comfortable bed. Wealth that is not shared leads its owner to stinginess and moral collapse. Ṣa‘ālīk poets made heavy criticisms against the stratification in society and emphasized the need for a moral transfor-mation to ensure social order. As a matter of fact, constantly accumulating wealth and not sharing these goods with those in need has been seen as a means of social corruption.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric (al-Balāġah), Jāhiliyyah Poetry, Ṣa‘ālīk Poets, Social Justice, Poetry Themes, Poverty

Câhiliye Şiirinde Sosyal Adaletsizliğe Bir Başkaldırı: Sa‘âlîk Şairlerde “Fakirlik” Teması

Öz

İslâm öncesi Arap toplumunda, adeta medya görevi üstlenen şiire bü-yük önem verilmiş ve bu nedenle dönemin toplumunda birçok şair yetişmiş-tir. Edebiyatçılar, Câhiliye dönemi şairlerini çeşitli kategorilere ayırmıştır. Mu‘allaka sahibi şairler, fursân (süvari) şairler, sa‘âlîk (fukara/eşkıya) şair-ler, kadın şairler, hanif şairler ve cömert şairler bu tasniflerden bazılarıdır. Arap edebiyatında mu‘allaka şairlerinden sonra en dikkat çeken grubun sa‘âlîk şairler olduğu söylenebilir. Sa‘âlîk şairlerin sayısı ve isimleri konu-sunda kaynaklarda netlik bulunmamakla birlikte ‘Urve b. el-Verd, Ebû Hirâş el-Huzelî, Şenferâ, Teebbeta Şerran ve Suleyk b. es-Suleke gibi şairlere bu kategoride yer verilmektedir. Mu‘allaka şairleri ve şiirleri araştırmacılar tarafından detaylı olarak incelenmiş ancak sa‘âlîk şairler ve şiir temaları yeterli ölçüde tahlil edilmemiştir. İslâm öncesi Arap toplumunda su‘lûk ha-reketinin ve böyle bir şair topluluğunun ortaya çıkmasında çeşitli etkenler-den söz edilmektedir. Sosyal ve ekonomik nedenler bu sebeplerin başında gelmektedir. Nitekim şairlerin bir kısmı içinde yaşadığı fakirlikten kurtulmak maksadıyla su‘lûk hareketine dâhil olurken bir kısmı da kabilelerinde hor görüldükleri için bu harekete katılmıştır. Bazı şairlerin köle çocuğu olmaları-nın yanı sıra annelerinden dolayı siyahi bir ten rengine sahip olmaları nede-niyle kabileleri tarafından dışlanmaları, su‘lûk hereketine katılmalarına ne-den olmuştur. Çünkü Câhiliye toplumunda ekonomik ve sosyal statü önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda araştırmada ele alınan şairler, su‘lûk hareke-tine katılma gerekçelerine göre tasnif edilmiştir. Fakirlik hakkında şiiri bu-lunmayan sa‘âlîk şairler araştırmanın kapsamına dâhil edilmemiştir. Sa‘âlîk şairler şiirlerinde kahramanlık, atılganlık, mertlik, cömertlik ve paylaşımcı olma gibi temel temalara yer vermiştir. Bununla birlikte fakirlik ve fakirlik-ten kurtulma yolları, diğerkâm olma, zilletten uzak durma ve onurlu yaşam gibi konuları da şiirlerinde ağırlıklı olarak işlemiştir. Sa‘âlîk şairler, şiirlerinde toplumdaki zengin-fakir ayrımına vurgu yaparak, özellikle fakirlere yapılan haksızlıkları eleştirmiştir. Bu yönüyle sa‘âlîk şairlerin şiirlerinin toplumdaki sosyal adaletsizliğe bir başkaldırı niteliği taşıdığı söylenebilir. Onurlu bir fa-kirliğin utanılacak bir durum olmadığı, cimriliğin hâkim olduğu zenginlikten çok daha üstün ahlâki bir duruş olduğu şiirlerde ifade edilmiştir. Bu bağ-lamda -zorla dahi olsa- sosyal adaleti sağlamak maksadıyla zenginden alıp fakirlere dağıtmak meşru görülmüştür. Bununla birlikte zenginlere yalakalık yapan ve asalak geçinen fakirler de tenkit edilmiştir. Kendisinin de ihtiyacı olduğu halde elindeki imkânı başka kimselerle paylaşabilmek önemli bir er-dem olarak sunulmuştur. Sa‘âlîk şairlere göre, sadece zevk için gereğinden fazla yemek kınanacak bir olgudur. Ayrıca kişinin sabit bir yeri ve rahat bir yatağı olmamalıdır. Paylaşılmayan zenginlik de sahibini cimriliğe ve ahlakî çöküşe sürükler. Sa‘âlîk şairler tarafından toplumdaki tabakalaşmaya karşı ağır eleştiriler yapılmış ve sosyal düzenin sağlanması için ahlakî bir dönü-şüme ihtiyaç olduğu vurgulanmıştır. Nitekim sürekli mal biriktirmek ve bu malı ihtiyaç sahipleriyle paylaşmamak toplumsal yozlaşmanın bir aracı ola-rak görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Câhiliye Şiiri, Sa‘âlîk Şairler, Sosyal Adalet, Şiir Tema-ları, Fakirlik

Kaynakça

• Abbas, Ahmet Mahmut. ‘Urve b. el-Verd eş-şâ‘ir es-su‘lûk. Sudan: Omdurman İslâm Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Ahmed Emîn. es-Sa‘leke ve’l-futuvve fi’l-İslâm. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1951.
• Bâbetî, Azîze Fevvâl. Mu‘cemu’ş-şu‘arâi’l-câhiliyyîn. 1. Basım. Beyrut: Dâru Sâdır, 1998.
• Bağdâdî, ‘Abdulkadir. Hizânetu’l-edeb. nşr. Abdusselâm Muhammed Harûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 3. Basım, 1989.
• Bedevî, Halil. Uzemâ’ ve Meşâhîr. Umman: Dâru Usâme, 1999.
• Brockelmann, Carl. Târihu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 5. Basım, 1983.
• Bûcî, Muhammed Bekr. Muhâdarât fî târîhi’l-edebi’l-Câhilî. 3. Basım. Gazze: Câmiatu’l-Ezher bi-Gazze Kulliyyetu’l-’Âdâb, 2013.
• Buhan, Yusuf. “Emevî Dönemi Su‘lûk Şairlerinden Kattâl el-Kilâbî’nin Şiirlerinde Hapis Teması”. Trabzon İlahiyat Dergisi 10/2 (Aralık 2023), 305-331.
• Bustânî, Fuâd Efrâm. eş-Şi‘ru’l-Câhilî (neş’etuh, funûnuh, sıfâtuh). 7. Basım. Beyrut: el-Matbaatu’l-Katûlikiyye, 1969.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. Tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Muhammed Tâmir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Ceviz, Nurettin – Çögenli, Sadi. Arap Edebiyatından Manzum Klasik Metinler ve Tercümeleri. 1. Basım. İstanbul: Akdem Yayınları, 2021.
• Dabbî, Mufaddal. el-Mufaddaliyyât. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6. Basım. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1979.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-Arabî el-‘asru’l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
• Deyyûb, Vâil. “Hareketu’s-sa‘leke ve’n-nez‘a el-ictimâ‘iyye el-iştirâkiyye mine’ş-şu‘arâi’s-sa‘âlîk ila’l- Kerâmita”. el-Ma‘rife 36/407 (1997), 60-82.
• Doğan, Adem. “Arap Edebiyatında Su‘lûk Şairlerin Şiir Temaları”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2020), 163-191.
• Durmuş, İsmail. “Su‘lûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 2/528-530. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Efendioğlu, Mehmet. “Muhadramûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/393-394. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Fayda, Mustafa. “Câhiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/17-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddin. el-Kâmûsu’l-Muhît. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2012.
• Furat, Ahmet Subhi. Arap Edebiyatı Tarihi: Başlangıçtan XVI Asra Kadar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1996.
• Gazi, Tuleymât. el-Edebu’l-Câhilî. Dımaşk: Dâru’l-İrşâd, 1998.
• Göçemen, Yakup. “Eşkıya (Suʻlûk) Şair ʻUrve b. el-Verd’in Sosyal Adalet ve Dayanışma Anlayışı”. Nüsha 20/51 (2020), 117-146.
• Halîf, Yûsuf. eş-Şu‘arâ’u’s-Sa‘âlîk fi’l-‘asri’l-Câhilî. 3. Basım. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1986.
• Hamevî, Yâkût. Mu‘cemu’l-udebâ’ (İrşâdu’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb). 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hell, Josef. Neue Hudaılıten-Dıwane. 2 Cilt. Leipzig: Otto Harrassowitz, 1933.
• Hifnî, Abdulhalîm. Şi‘ru’s-Sa‘âlîk. Kahire: Metâbiu’l-Hey’eti’l-Mısriyye el-‘Âmme, 1987.
• Hizmetli, Sabri. İslam Tarihi (Başlangıcından İlk Dört Halife Devri Sonuna Kadar). Ankara: Yeni Çizgi, 1995.
• İbn Kuteybe. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ’. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1982.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab, nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 2016.
• İbnü’l-Esîr, İzzettin. el-Kâmil fi’t-tarih. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1987.
• İsfahânî, Ebu’l-Ferec. Kitâbu’l-eğânî. nşr. İhsan Abbas. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2002.
• ‘İvadullah, Seyyid Ahmed. Mekke fî ‘asri mâ kable’I-İslâm. 2. Basım. Riyad: Dâru Melik Abdulaziz, 1980.
• Kutluay, Yaşar. “İslamdan Önce Arap Tarihi ve Câhiliye Çağı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1-4 (1957), 159-162.
• Meşe, Ramazan. “Cahiliye Dönemi Hanif Şairlerin Şiirlerine Tematik Bir Yaklaşım -Tevhid Anlayışı”. Amasya İlahiyat Dergisi 16 (Haziran 2021), 197-227.
• Meydânî, Ahmed b. Muhammed. Mecma‘u’l-emsâl. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl. 4 Cilt. Kahire: İsa el-Bâbî el- Halebî ve Şurekâuh, 1978.
• Mubârek es-Sadık. “el-Hembâte ve’s-Sa‘leke”. el-Arabî 33/362 (1989), 71-75.
• Muhennâ, Abdulemir Ali. Meşâhiru’ş-şu‘arâ ve’l-udebâ. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1990.
• Sarmış, İbrahim. “Ebû Hırâş el-Hüzelî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/158-159. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Suveyni, Humeyd Adem - ‘İvad, Kâmil Saîd. es-Suleyk b. Suleke - Ahbâruh ve şi‘ruh. 1. Basım. Bağdat: Matbaatu’l-‘Ânî, 1984.
• Suyûtî, Celâleddîn. el-Muzhir fî ulûmi’l-luğa ve envâ‘ihâ. nşr. Ali Mansur Fuad. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l- Kutubi’l-Arabiyye, 1967.
• Şenferâ el-Ezdî. Dîvân. nşr. Emîl Bedî’ Yakub. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1996.
• Şerîşî, Ebu’l-Abbas. Şerhu Makâmâti’l-Harîrî. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: el-Muessesetu’l- Arabiyyetu’l-Hadîse, 1969.
• Şiblî, Tarık Sa‘d İsmail. el-Usulu’l-fenniyye li’ş-şi‘ri’l-Câhilî. 2. Basım. Kahire: Mektebetu Garîb, 1982.
• Tameemı, Doaa Saad Kareem. Su‘lûk Şair Urve b. Verd ve Şiiri. Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Teebbeta Şerran. Dîvânu Teebbeta ve ahbâruh. nşr. Ali Zülfikâr Şâkir. 1. Basım. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1984.
• Temir, Hakan. “İslâm’dan Önce Arap Yarımadasındaki Sa‘âlîk Grupları -Arap Kargaları Taifesinin Örnekleri-”. Siyer Araştırmaları Dergisi 4 (Haziran 2018), 139-158.
• Tureyfî, Muhammed Nebîl. Dîvânu’l-lusûs fi’l-‘asreyn: el-Câhilî ve’l-İslâm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Tülücü, Süleyman. “Mu‘allakât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/308-310. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Tülücü, Süleyman. “Şenferâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/535-537. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• ʻUrve b. el-Verd. Dîvân. nşr. Esmâ Ebubekir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Usta, İbrahim. “Arap Edebiyatında Eşkıya Şairler”. İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish 9/16 (2014), 1063-1092.
• Yıldırım, Kadri. “Câhiliye Dönemi Arap Edebiyatında “Su‘lûk” Şairler Hareketi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2001), 177-209.
• Yıldız, Hakkı Dursun. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1993.
• Zebîdî, Murtaza. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri‘l-Kâmus. 42 Cilt. Beyrut: Matbaatu Hukûmeti Kuveyt, 1965.
• Zeydân, Corcî. Târîhu Âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. çev. Şevkî Dayf. 3. Basım. Dâru’l-Hilâl, 1936.