Tasavvuf Düşüncesinde Metafiziksel Bir Eksen Olarak Kudüs Algısı

Yıl 2019, Cilt: 16 Sayı: 1 - Kudüs, 71 - 105, 01.07.2019

Güldane Gündüzöz

https://doi.org/10.17131/milel.584978

Öz

Kudüs, Mescid-i Aksâ ve
sahre, fizik âlemin bir temsili ve fizik âlem ile metafizik âlem arasında bir
sınırdır. Varoluş dairesinin arzî iki noktası olan Kâbe ve Beytü’l-Makdis ve
bunların arasında Mescid-i Nebî, ontolojik ve epistemolojik bir ideal olarak yer
almaktadır. Medine, Mekke ve Kudüs ekseninde nüzûl ve urûc kavsi oluşmaktadır.
Böylece kutsal çember, bütün koordinatları ile belirlenmektedir. Mihverinde
Nûr-ı Muhammedî ve Hakîkât-i Muhammediyye’nin olduğu bu düşünüş şeklinde sahre
hem ontolojik hem eskatolojik bir öğe ve meteorit bir unsur olarak kevnî
başlangıca işaret eden Dürre-i Beyzâ ile aynileşmektedir. Beytü’l-Makdis ise
ırmak metaforunun yanı sıra, -Kesîb-i Ahmer, Sidre, cennet ve cehennem gibi
metafizik âlemde karşılıkları olan unsurların Kudüs coğrafyasına da izafe
edilmesi suretiyle-, daha çok Sidretü’l-Müntehâ ile eşleşmekte; fakat bir bütün
olarak Sidre, Beytü'l-Maʻmûr, cennet, cehennem, İlliyyûn, Adn, Kesîb, Me’vâ gibi metafizik ulvî unsurları
içeren süflî ve arzî bir model olarak öne çıkmaktadır. Kudüs, bir taraftan
tasavvuf düşüncesinde daha geniş bir âlem tasavvurunun parçası olarak isrâ ve
miracın, -iman, ibadet ve ahlak ekseninde- ortaya koyduğu sistemin sembolik bir
değeri olurken, diğer taraftan Nûr-ı Muhammedî kavramı çerçevesinde,
Kutup-Piran inancı üzerinden özgün ve dinamik bir kozmolojiye bağlanmaktadır

Anahtar Kelimeler

Kudüs, Mescid-i Aksâ, Kubbetü’s-Sahrâ, Kâbe, Mahşer, Sidretü’l-Müntehâ, İsrâ ve Miraç

Kaynakça

• Abdülkâdir b. Ahmed, Târihu Beyti’l-Makdis, Milli Kütüphane Yazma Eserler Bölümü, Yz. A 7490, 1009. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Beyrut, Mektebetü’l-İslâmiyye, ty. Ahmed Ferîd, el-Bahru’r-râik fi’z-zühd ve’r-rekâik, Cidde, Mektebetü’s-Sahâbe, 1411/1991. Akk, Hâlid Abdurrahmân, Târîhü’l-Kudsü’l-Arabî el-kadîm, Dımeşk, Mües-sesetü’n-Nûrî, 1986. Âlûsî, Şihâbüddîn es-Seyyid Mahmûd, Rûhü’l-me‘ânî fî’l-Kur’âni’l-azîm ve seb‘i’l-mesânî, Beyrut, Dârü İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 1994. Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed Mahmûd, Umdetü’l-kârî şerhi Sahîhi’l-Buhârî, nşr. Sıtkı Cemîl Attâr, Beyrut, Dârü’l-Fikr, c. 8, 1426/2005. Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Ruzbihân b. Ebî Nasr, Tefsîru arâ‘isi’l-beyân fî hakâiki’l-Kur’ân, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008. Batuk, Cengiz, Tarihin Sonunu Beklemek, İstanbul, İz Yayınları, 2003. Batuk, Cengiz ve Mert, Rabia, “Çatışan Kutsalların Ortasındaki Şehir: Kudüs”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 17/2, 2017. Bursevî, İsmâil Hakkı, Tefsîrü rûhi’l-beyân, Beyrut, Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty. Cîlî, Abdülkerîm b. İbrâhîm, el-İsfâr an risâleti’l-envâr fî mâ yetecellâ li ehli’z-zikri mine’l-envâr, tsh. Âsım İbrâhîm el-Keyyâlî, Beyrut-Lübnan, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004. ----------, İnsân-ı kâmil, çev. Abdülaziz Mecdi Tolun, İstanbul, İz Yayınları, 2015. Debbâğ, Mustafa Murâd, Bilâdünâ Filistîn, Beyrut, yy., 1965. Demirli, Ekrem, “Hâce Muhammed Lutfî’nin Divan’ında Miraç: Nüzul ve Yükseliş veya Mevlid ve Miraç”, Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu (25-26 Nisan 2013, Erzurum) Bildiriler, c. 2, 2013, ss. 407-413. Dımeşkî, Muhammed Ârif Efendi, Hüsnü’l-ibtihac bi’l-isrâ ve’l-mi‘râc, İstan-bul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Yazma-lar Bölümü, OE_Arp_1104, Yer Numarası: 297.92, 1307. Eliade, Mircea, Ebedi Dönüş Mitosu, çev. Ümit Altuğ, İstanbul, İmge Ya-yınları, 1994. Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, “Mi‘râcü’s-Sâlikîn”, Mecmû‘atü resâili İmâm el-Gazzâlî, thk. İbrâhîm Emîn Muhammed, Kahire, Mektebe-tü’t-Tevfîkiyye, ty., ss. 50-100. ----------, “Mişkâtü’l-Envâr”, Mecmû‘atü resâili İmâm el-Gazzâlî, thk. İbrâhîm Emîn Muhammed, Kahire, Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ty., ss. 286-312. ----------, “Minhâcü’l-Ârifîn”, Mecmû‘atü resâili İmâm el-Gazzâlî, thk. İbrâhîm Emîn Muhammed, Kahire, Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ty., ss. 229-239. Guénon, René, Âlemin Hükümdarı Dinlerde Merkez Sembolizmi, çev. İsmail Taşpınar, İstanbul, İnsan Yayınları, 2004. ----------, Büyük Üçlü, çev. Veysel Sezigen, İstanbul, İz Yayınları, 2006. ----------, Dante ve Orta Çağ’da Dînî Sembolizm, çev. İsmail Taşpınar, İstan-bul, İnsan Yayınları, 2014. ----------, İnisiyasyona Toplu Bakışlar II, çev. Mahmut Kanık, Ankara, Hece Yayınları, 2003. ----------, Geleneksel Formlar ve Kozmik Devirler, çev. Fevzi Topaçoğlu, İstan-bul, İnsan Yayınları, 1997. ----------, Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi, çev. Fevzi Topaçoğlu, İstan-bul, İnsan Yayınları, 2001. Gündüz, Şinasi, Ünal, Yavuz ve Sarıkçıoğlu, Ekrem, Dinlerde Yükseliş Motifleri ve İslâm’da Miraç, Ankara, Vadi Yayınları, 1996. Gündüzöz, Soner, “Allah Resûlüʼnün Dilinde Şehirler”, Hadislerle İslam, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı, 2013, ss. 343-357. Hamevî, Yâkût b. Abdillâh, Mu‘cemü’l-büldân, Dımeşk, Vizâretü’s-Sekâfe, 1982. Hanbelî, Mücîrüddîn, el-Ünsü’l-celîl bi târîhi’l-Kuds ve’l-Halîl, Haleb, Mek-tebetü’l-Vataniyye, ty. Hasen Şerâb, Muhammed, Beytü’l-Makdis ve’l-Mescidü’l-Aksâ, Dımeşk, Dârü’l-Kalem, 1994. Heysemî, Nûreddin b. Alî b. Ebû Bekr, Mecmau’z-zevâid ve menbau’l-fevâid, Beyrut, Dârü’l-Kitâb, 1986. Hittî, Philip, Târîhu Sûriyâ ve Lübnân ve Filistîn, çev. Corc Haddâd ve Ab-dülmunim Râfık, Beyrut, yy., 1985. İbn Abbâs, el-İsrâ ve’l-mi‘râc, İBB Atatürk Kitaplığı, OE_Arp_1061, 297.44, Dımeşk, Meclisü’l-Maârif, 1213/1799. İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım, Tehzîbü târîhi Dımeşk el-kebîr, thk. Şeyh Ab-dülkâdir Bedrân, Beyrut, Dârü’l-Mesîre, 1979. İbn Berrecân, Abdussamed b. Abdurrahmân, Tefsîru İbn Berrecân: Tenbîhü’l-efhâm İlâ tedebbüri’l-Kitâbi’l-Hakîm ve taʻarrufi’l-âyât ve’n-nebei’l-ʻazîm, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013. İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, thk. Osman Yahyâ, Kahi-re, el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1985. ----------, el-İsrâ ile’l-makâmi’l-esrâ ev kitâbü’l- mi‘râc, thk. Suâd el-Hakîm, Dendere, Li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1988. ----------, Fusûsü’l-hikem, nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî, Beyrut, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ty. ----------, Kitâbü’l-isfâr an netâici’l-esfâr, Haydarabad, Matbaatü Dâireti’l-Meârif el-Osmâniyye, 1367/1948. ----------, Şeceretü’l-kevn, nşr. Riyâd Abdullah, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân, Fezâilü’l-Kuds, thk. Cebrâil Sü-leyman Cebbûr, Beyrut, Menşûrâtü Dârü’l-Âfâk, 1980. İbnü’l-Cevzî, Abdurrahmân, Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr, Beyrut, el-Mektebü’l-İslâmî, 2002. İbn Seyyidinnâs, Ebü’l-Feth Fethuddîn Muhammed el-Ya‘mûrî, Uyûnü’l-eser fî fünûni’l-megâzî ve’ş-şemâil ve’s-siyer, thk. Muhammed el-‘Îd, Medine, Mektebetü Dâri’t-Turâs, 1992. İznikî, Ebû’l-Fazl Mûsâ b. Hüseyn, Kitâbü’l-mi‘râc, Milli Kütüphane Yaz-malar Bölümü, 06 Hk 1054, 1b-76b. Kâşânî, Abdurrezzâk, Istılâhâtu’s-sûfiyye, thk. Abdülâl Şâhîn, Kahire, Dârü’l-Menâr, 1992. Khatip, Abdullah, “Kur’an’da Kudüs”, çev. Ramazan Işık, Fırat Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/1, 2004, ss. 109-144. Kılıç, Sadık, İslam’da Sembolik Dil, İstanbul, İnsan Yayınları, 1995. Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut, Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1965. Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin, Tefsîrü’l-Kuşeyrî: letâifü’l-işârât, haz. Abdüllatîf Hasen Abdurrahmân, Beyrut-Lübnan, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. ----------, Kitâbü’l-miʻrâc, thk. Alî Hasen Abdülkâdir, Paris, Dârü Babilyon, ty. Küçük, Abdurrahman, “Beytü’l-Maʻmûr”, DİA, İstanbul, TDVY, c. 6, 1992, ss.94-95. Makdisî, Şihâbüddîn Ebû Mahmûd b. Temîm, Müsîrü’l-garâm ilâ ziyâreti’l-Kuds ve’ş-Şâm, thk. Ahmed el-Huteybî, Beyrut, Dârü’l-Cîl, ty. Makdisî, Ziyâüddîn, Fezâilü Beyti’l-Makdis, Dımeşk, Dârü Dımeşk, 1985. Mert, Rabia, “Tarihsel, Mitolojik Ve Dini Bağlamda Kutsal Bir Mekân Olarak Kudüs”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2017. Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf, Feyzü’l-kadîr şerhü’l-câmi‘i’s-sağir, Beyrut, Dârü’l-Mârifet, ty. Nasr, Seyyid Hüseyin, İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, çev. Nazife Şiş-man, İstanbul, İnsan Yayınları, 1985. Necmeddîn-i Kübrâ, Ebü’l-Cennâb, et-Te’vîlâtü’n-necmiyye fi’t-tefsîri’l-işârî es-sûfî, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. Nesefî, Azîzüddîn, İnsân-ı Kâmil, çev. A. Avni Konuk, İstanbul, Gelenek Yayınları, 2009. Neysâbûrî, Nizâmüddîn el-Hasen, Tefsîru garâibi’l-Kur’ân ve regâibi’l-Furkân, nşr. Zekeriya Umeyrat, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996. Nûreddinzâde Muslihudddîn Mustafâ b. Ahmed er-Rûmî, Risâle fî’l-mi‘râc, Milli Kütüphane Yazma Eserler Bölümü, 03 Gedik 18418/3, 89b-115b. Paret, Rudi, Kur’an Üzerine & İslam Sembolizmi, çev. Hüseyin Yaşar, İstan-bul, İz Yayıncılık, 2012. Râzî, Muhammed İbn Ebî Bekr, Tefsîrü garîbi’l-Kur’âni’l-azîm, thk. Hüseyin Elmalı, Ankara, TDVY, 1997. Rebî‘î, Ebû Hasen, Fezâilü’ş-Şâm ve Dımeşk, thk. Salâhü’l-Müncid, Dımeşk, el-Mecma‘u’l-İlmî el-Arabî, 1950. Schuon, Frithjof, İslam’ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İstanbul, İz Yayınları, 2010. Suyûtî, Ebû Abdillâh Muhammed el-Minhâcî, İthâfü’l-ahissâ bi fedâili’l-Mescidi’l-Aksâ, thk. Ahmed Ramadân Ahmed, Kahire, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 1982. Sühreverdî, Şihâbüddîn, “el-Lemehât”, el-Müellefâtü’l-felsefiyye ve’s-sûfiyye el-elvâhu’l-ʻımâdiyye kelimetü’t-tasavvuf, el-Lemahât, nşr. Necefkulî Habîbî, Beyrut-Bağdat, Menşûrâtü’l-Cemel, 2014. Şübeyr, Muhammed Osman, Beytü’l-Makdis ve mâ havlehû, Kuveyt, Mekte-betü’l-Felâh, 1987. Uludağ, Süleyman, “Sidretü’l-müntehâ”, DİA, İstanbul, TDVY, c. 37, 2009, ss. 152-153. Yusuf, Muhammed Hacı, İbnü’l-Arabî Zaman ve Kozmoloji, çev. Kadir Filiz, İstanbul, Nefes Yayınları, 2013. Zuhaylî, Vehbe, et-Tefsîrü’l-münîr fî’l-akîde ve’ş-şerî‘a ve’l-menhec, Beyrut, Dârü’l-Fikr, 1991.